بررسی روش‌شناسانۀ کتاب ایقان

سیّد مقداد نبوی رضوی
کارشناس ارشد تاریخ اسلام ـ دانشگاه شهید بهشتی

 

 

کلیدواژه
ایقان، میرزا یحیی صبح ازل، میرزا حسین‌علی بهاءالله، نادرست نویسی‌های ایقان، اصلاحات ایقان.

چکیده
کتاب ایقان پس از کتاب اقدس مهم‌ترین کتاب بهائیان است. موادش در نگاه آنان وحی آسمانی و سخن خداوندی است. این کتاب با دو نگاه نقد شده است؛ یکی، استدلال‌ها و تأویل‌های بهاءالله و دیگر، از منظری روش‌شناسانه. در این مقاله، دست‌بردهای عامدانۀ بهائیان در درست کردن نادرستی‌های کتاب ایقان در ۹ نسخۀ خطی یا چاپی این کتاب مورد بررسی قرار گرفته است. تفاوت‌های موجود در این نسخه‌های نه‌گانه‌ را در پنج گروه می‌توان جای داد: حذف جایگاه میرزا یحیی صبح ازل؛ تصحیح آیات نادرست‌نوشته‌شدۀ قرآن؛ تغییر واژگان؛ تصحیح اشتباه‌های ادبیاتی عربی و تصحیح اشتباه‌های ادبیاتی فارسی. در این مقاله به طور خاص به گروه نخست پرداخته شده است. حذف عبارت «کلمۀ مستور» که با توجه به قرینه‌های درست تاریخی به ریاست معنوی میرزا یحیی صبح ازل بر بابیان و جانشینی‌اش نسبت به سیّد علی‌محمّد باب بازمی‌گشت، نشانه‌ای از نادرستی دعوی من‌یظهره‌اللهی میرزا حسینعلی بهاءالله در محدودۀ آموزه‌های بابی است. گذشته از این، تصحیح نادرستی‌های گوناگون در کتاب ایقان توسط بهائیان نیز با وحیانی دانستن‌شان از سوی ایشان همسانی ندارد.
شناختی از کتاب ایقان
کتاب ایقان مکتوبی است مبسوط که از سوی میرزا حسینعلی بهاءالله در بغداد برای سیّد محمّد شیرازی (دایی سیّد علی‌محمّد باب) نوشته شد تا او را به آیین بیان مؤمن کند. زمان نگارش این کتاب به پیش از آشکار شدن دعوت من‌یظهره‌اللهی بهاءالله و نسخ آیین بیان بازمی‌گردد و از این روست که تنها به تعالیم و آموزه‌های بابی پرداخته است. به نظر می‌رسد کتاب ایقان پس از کتاب اقدس مهم‌ترین کتاب بهائیان است. از آن روی که بهاءالله در پایان کتاب ایقان، آن را «المنزول من الباء و الهاء» خوانده، موادش در نگاه پیروان او وحی آسمانی و سخن خداوندی است. ایشان، همچنین، آن کتاب را «کلید حل مشکلات جمیع ادیان» و «حاوی برهان بی چون و چرای آیین جدید» و «مهم‌ترین کتاب» برای آمادگی «فهم و دریافت عقاید بابیه» و «کتابی که هیچ چیز در او ترک نشده» می‌دانستند.
دو نگاه در نقد کتاب ایقان
با این حال، کتاب ایقان، در نگاه منتقدان مسلمانش، آکنده از نادرستی‌های گوناگون است. در میان عالمان شیعی‌مذهب که به نقد باورهای بابیان و بهائیان پرداخته‌اند، از آقا محمّدتقی تاجر همدانی می‌توان یاد کرد. او کتابش را إحقاق الحق للقائم بالحق حجة بن الحسن ـ عجل الله فرجه ـ و إطفاء النیران التی أوقدها و أضرمها صاحبا البیان و الإیقان نامید و در حدود سال ۱۳۲۷ ق. همراه با تقریظ دو مرجع تقلید برجستۀ آن روزگار، ملا محمّدکاظم خراسانی و شیخ عبدالله مازندرانی، به چاپش رساند. شیخ زین‌العابدین نوری نیز کتاب خود را إرغام الشیطان فی رد أهل البیان و الإیقان نامید و در سال ۱۳۴۲ ق. منتشرش کرد. در این میان، برخی عالمان شیعی‌مذهب مکتوبات خود را به نقد کتاب ایقان، بدون توجه به دیگر آثار بابیان و بهائیان، ویژه کردند. به عنوان نمونه، شیخ محمّدرضا افضل تهرانی کتاب فلتات اهل ایمان در خطئات متن ایقان را نگاشت. شیخ علی ابیوردی در کتاب دزدبگیر بر آن است تا تحریف‌های عامدانۀ بهاءالله در کتاب ایقان و تحریف‌های عامدانۀ میرزا ابوالفضل گلپایگانی در کتاب فرائد را نشان دهد. در این میان، شیخ احمد شاهرودی (درگذشته به‌سال ۱۳۱۰ ش.) ـ که آثارش در نگاه این پژوهش‌ از مهم‌ترین مکتوبات عالمان شیعی‌مذهب در بررسی تعالیم بابی و بهائی است ـ در بخش‌های مختلف نوشته‌های خود به کتاب ایقان توجه داشته و به نقد استدلال‌ها و تأویل‌های بهاءالله پرداخته است؛ با این حال، فصل هفتم کتاب إیقاظ النائمین را «خلاصۀ صدوهفت ورق ایقان» نامیده و به آن کتاب به‌گونه‌ای ویژه پرداخته است. وی بر آن است تا جهت «ایضاح امر»، «خلاصۀ آن مطالب» را «با بیان مقاصد و مآرب از آن» که «اصل ادعا چیست و نتیجه و غرض کدام، به لسان سادۀ عوام، بدون پیرایه و ابهام» بیاورد تا «نشاید جاهلی فریفتۀ بیانات شیرین و غافلی شیفتۀ عبارات نمکین گردیده، وقیحی را به آرایش ملیح و قبیحی را به پیرایش صحیح بپندارد که ای چه بسیار زشتی به زینت زیبا و به رنگ وسمه رعنا جلوه نماید مانند باطلی که تلبیساً لباس حق پوشیده یا قاتلی که تدلیساً در طریق درستی کوشد، پس آن سرگشتۀ حیران و جاهل نادان، به‌تصور عسل مصفّی، زهر قاتل نشود.»
با این حال، وی، در مکتوبات خود، از منظری روش‌شناسانه نیز به آن کتاب نگاه کرده است. نگاه روش‌شناسانۀ او، در کتاب الحق المبین، به نویسندۀ کتاب ایقان، میرزا حسینعلی بهاءالله، است. وی، پس از مروری بر استدلال‌های خود بر روایت‌های پایانی کتاب ایقان و نوع استفادۀ بهاءالله از آنها که پیش‌تر، در بخش‌هایی از کتاب الحق المبین بدانها پرداخته و تحریف‌ها و تقطیع‌های عامدانۀ بهاءالله را نیز نشان داده، چنین نتیجه گرفته است:
این ده روایت است که بهاء تمسّک کرده و هریک، در محل خودش، جوابش گذشت و مقام انصاف و دیانت بهاء از همین استدلالاتش معلوم می‌شود! اگر او اعتقاد به روایت مفضّل [که بخش کوچکی از آن را آورده و بیشترش را که آشکارا دربارۀ امام دوازدهم است عامدانه انداخته،] داشته باشد، دیگر جای سخن باقی نمی‌ماند! اگر او حدیث «لوح فاطمه» را [که بخش آشکارش دربارۀ امام دوازدهم را عامدانه انداخته،] قبول دارد، دیگر چگونه مهدی مصنوعی دیگری [ـ که سیّد باب باشد ـ] اختیار می‌کند؟!
نگاه روش‌شناسانۀ شیخ احمد شاهرودی در کتاب إیقاظ النائمین (بخش «اقیانوس غلط! خداوندگار جعل!») اما هم به بهاءالله و هم به پیروان اوست:
… و از آن جمله، آخر آيات ايقان كه به رعايت اتحاد قوافي و اين كه تمام از صیغ مفعول باشد، همه را بر وزن مفعول ريخته، مانند مطیوراً و مسیوراً و مشروباً و مسلوكاً به‌جاي طاير و سایر و شارب و سالك به‌مناسبت آن كه آيۀ اولي از آن کتاب به صيغۀ اسم مفعول بوده («… في سماء البيان مرفوعاً»)، خواسته تا آخر به همين وزن بوده باشد، پس در جایي نوشته: «كانوا بجناحین الإيقان في هواء العلم مطیوراً» و جاي ديگر: «كانوا عن كأس العلم مشروباً» و جاي ديگر: «و كانوا من كوثر الفضل مشروباً» و جاي ديگر: «لعلّ تكون في مناهج الحكمة بإذن الله مسلوكاً» و لا يخفي اين كه سه نسخۀ خطي، در بلد و غير بلد، از سابق و لاحق ديده‌ام، چنان که حال تحرير، يك نسخۀ خطي از ايقان در نزد حقير حاضر است و در هر سه نسخه اين غلطات آخر آيات موافق يكديگر مغلوطاً نوشته شده بود تا اين كه در دوسال قبل، يك نسخۀ چاپي به‌دست آمد كه معلوم مي‌كرد پيروان خيرخواهي كرده، عجز آيات را تغيير داده‌اند به گمان آن كه نسخ خطي از ميان برداشته مي‌شود يا بتوانند سهو آن غلط را به كاتب نسبت دهند غافل از آن كه سهو كاتب در تمام عجز آيات و در تمام نسخ به يك منوال نمي‌باشد! …
تحریف‌های بهائیان در نسخه‌های چاپی ایقان
بر پایۀ گفتار شیخ احمد شاهرودی دربارۀ دست‌بردهای عامدانۀ بهائیان در درست کردن نادرستی‌های کتاب ایقان، نگارنده که از سالیانی پیش به بررسی تطبیقی نسخه‌هایی از آن کتاب می‌اندیشید، با همکاری جمعی از دوستان خود، مطالعه‌ای تطبیقی میان نه نسخۀ خطی و چاپی آن را انجام داد. نسخۀ اساس ـ که مبنای مقایسه با دیگرنسخه‌هاست ـ آنی است که در همان سال کتابت ایقان در بغداد (۱۲۷۸ ق.)، در اصفهان رونویسی شده و اهمیت تاریخی بالایی دارد. این از آن روست که در محدودۀ آگاهی این پژوهش، تا کنون نسخه‌ای خطی از کتاب ایقان که زمان استنساخش به پیش از آغاز دعوی من‌یظهره‌اللهی بهاءالله بازگردد، مورد بررسی قرار نگرفته است. نسخۀ خطی مهم بعدی آنی است که در سال ۱۲۹۴ ق. رونویسی شده است. اهمیت این نسخه ـ که اکنون در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود ـ در آن است که از سوی بهائی تراز اولی چون ملا زین‌العابدین نجف‌آبادی (اسم الله، زین‌المقربین) ـ که در میان نزدیک‌ترین یاران بهاءالله بود ـ رونویسی شده است. نخستین نسخۀ چاپی آنی است که زمان چاپش به حدود سال ۱۳۰۰ ق. بازمی‌گردد. اهمیت این نسخه ـ که ۱۵۷ صفحه دارد ـ آن است که در زمان حیات بهاءالله (د. ۱۳۰۹ ق.) به چاپ رسید. نسخۀ چاپی پس از آن همانی است که مورد بهره‌گیری شیخ احمد شاهرودی بود. تاریخ چاپ این نسخه ۱۳۱۰ ق. است و سرانجام، نسخۀ چاپی قاهره که به سال ۱۳۵۲ ق. منتشر شده و در دورۀ پهلوی میان بهائیان رواج داشت، مورد توجه بوده است.
تفاوت‌های موجود در نسخه‌های نه‌گانۀ یادشده را در پنج گروه می‌توان جای داد:
۱٫ حذف جایگاه میرزا یحیی صبح ازل از کتاب ایقان؛
۲٫ تصحیح آیات نادرست‌نوشته‌شدۀ قرآن؛
۳٫ تغییر واژگان کتاب ایقان؛
۴٫ تصحیح اشتباه‌های ادبیاتی عربی در کتاب ایقان؛
۵٫ تصحیح اشتباه‌های ادبیاتی فارسی در کتاب ایقان.
در نگاه این پژوهش، دقت در نادرست‌نویسی‌های میرزا حسینعلی بهاءالله چنین می‌نماید که آن اشتباه‌ها ورای سهو یا خطای غیرعمدی در نگارش بوده و نمایی از نادانستگی یا دانش ناقص او در علوم اسلامی و ادبیات عربی و فارسی است.
در مجموع و با تقریب، می‌توان گفت که میان نادرست‌نویسی‌های نسخه‌های خطی کتاب ایقان (۱۲۷۸، ۱۲۹۳، ۱۲۹۴، ۱۲۹۶ و ۱۳۰۴ ق.) و نیز نسخۀ چاپی ۱۳۰۰ ق. (۱۵۷ صفحه‌ای) تفاوت‌های زیادی نیست. این نبود تفاوت، نمودی عینی از درستی استدلال پیش‌گفتۀ شیخ احمد شاهرودی در نادرستی انتساب خطای سهوی به نسخه‌برداران در آن غلط‌نویسی‌هاست و نشان می‌دهد بهاءالله، از روی نادانستگی و نبود دانش کافی، به آن‌گونه نوشتن رسیده بود. بر این اساس، شاید بتوان گفت که تصحیح‌های بهائیان از زمان فراهم کردن نسخۀ چاپی ۱۳۱۰ ق. آغاز شده و در نسخه‌های چاپی بعدی نیز پی‌گرفته شده است، چرا که میان واژگان یا عبارت‌های درست‌شدۀ این نسخه با نسخۀ چاپی ژلاتینی و نسخۀ چاپی قاهره (۱۳۵۲ ق.) نیز تفاوت‌های چندانی دیده نمی‌شود.
در اینجا، تنها به بحث تاریخی حذف جایگاه میرزا یحیی صبح ازل از کتاب ایقان پرداخته شده و بررسی چهار گروه دیگر از تحریف‌ها ـ که تعداد بسیار زیادی را در آن کتاب مختصر گویاست ـ در پژوهشی جداگانه، همراه با اشاره به کوشش‌های برخی دیگر از محققان که در دهه‌های گذشته به این دست‌کاری‌های عامدانه و غیرعلمی پرداخته‌اند، به‌دست داده خواهد شد.
حذف جایگاه میرزا یحیی صبح ازل از کتاب ایقان
همان‌گونه که در جایی دیگر نشان داده شده، میرزا حسینعلی بهاءالله در زمان اقامت در بغداد، با آن که واسطۀ جانشین پنهان‌شدۀ باب، میرزا یحیی صبح ازل، با شهداء بیان (رهبران بابی) بود، دعوت مخفی من‌یظهره‌اللهی خود را آغاز کرد؛ با این حال، هرگاه با شک و تردید شهداء بیان و دیگر بابیان روبه‌رو می‌شد، با تمام توان بر ضرورت اطاعت از صبح ازل دست می‌گذاشت.
به روایت بهائیان، عظمت مقام میرزا حسینعلی بهاءالله حسادت و دشمنی میرزا یحیی صبح ازل را برانگیخت و سرانجام، به مهاجرت دوسالۀ بهاءالله به سلیمانیۀ کردستان انجامید. این مهاجرت اغتشاش در جامعۀ بابیان را ـ که از مدیریت بهاءالله محروم شده بود ـ در پی داشت و سرانجام، درخواست برخی از ایشان بر بازگشتش را سبب شد. ازلیان اما برآنند که آگاهی صبح ازل از تکاپوهای نهانی بهاءالله طردش را رقم زد و سرانجام، پس از دوسال آوارگی در کردستان، به معذرت و پوزش روی آورد و با پذیرفته شدن دوباره‌اش از سوی صبح ازل، به بغداد بازگشت و منصب پیشینش را دوباره بازیافت.
برای داوری میان این دو گفتار، بخش‌های پایانی کتاب ایقان (نسخۀ خطی ۱۲۷۸ ق. و نسخۀ چاپی ۱۳۰۰ ق.) ‌می‌توانند فایده‌مند باشند:
[۱:] … این عبد، در اوّل ورود این ارض، چون فی¬الجمله بر امورات محدثه¬ی بعد اطلاع یافتم، از قبل مهاجرت اختیار نمودم و سر در بیابان¬های فراق نهادم و دوسال، وحده، در صحراهای هجر به¬سر بردم … قسم به خدا! که این مهاجرتم را خیال مراجعت نبود و مسافرتم را امید مواصلت نه و مقصود، جز این نبود که محل اختلاف احباب نشوم و مصدر انقلاب اصحاب نگردم و سبب ضر احدی نشوم … تا آن که از مصدر امر حکم رجوع صادر شد و لابداً، تسلیم نمودم و راجع شدم. دیگر، قلم عاجز است از ذکر آنچه بعد از رجوع ملاحظه شد! حال، دو سنه می¬گذرد که اعداء در اهلاک این عبد فانی به¬نهایت سعی و اهتمام دارند ….
[۲:] … این عبد، در کمال رضا، جان بر کف، حاضرم که شاید از عنایت الاهی و فضل سبحانی، این حرف مذکور مشهور در سبیل نقطه و کلمه¬ی مستور [چاپ ۱۳۰۰ ق.: کلمۀ مستوره] فدا شود و جان دربازد و اگر این خیال نبود، فو الذی نطق الروح بأمره، آنی در این بلد توقف نمی¬نمودم، و کفی بالله شهیداً ….
در نگاه ازلیان، «مصدر امر» ـ که در بخش اوّل این گفتار آمده ـ صبح ازل بود که پوزش بهاءالله را پذیرفت و بازگشتش به بغداد را دستور داد اما بهائیان «مصدر امر» را خداوند گفته که با وحی خود به بهاءالله ـ که در خفا من یظهره الله بود ـ او را به بغداد کشاند. ازلیان، همچنین، برآنند که بهاءالله در بخش دوم گفتار بالا، با آرزو در فدا شدن در راه «نقطه» و «کلمۀ مستور»، به باب (نقطۀ بیان) و صبح ازل (رهبر مخفی‌شدۀ آن‌زمان بابیان) نظر داشته است؛ به عنوان نمونه، ملا علی‌محمّد سراج (برادر همسر دوم باب و از شهداء بیان) در رسالۀ ردیه‌اش بر بهاءالله، هردو بخش بالا را آورده (سندهای شمارۀ ۳ و ۴) و فضای سخنش گویای انتساب «مصدر امر» و «کلمۀ مستور» به صبح ازل است.
در نگاه این پژوهش، رویکرد نهان‌زیستانۀ میرزا حسینعلی بهاءالله در اطاعت ظاهری شدید از میرزا یحیی صبح ازل و ترسش نسبت به آگاهی شهداء بیان از تکاپوهای نهانی‌اش و نیز آن که بابیان بغداد، به روایت بهائیان، صبح ازل را «حضرت مستور» می‌گفتند و بهاءالله نیز در آثار ایام بغداد خود، از «زمان خفا» و این که «شمس ازلی» پنهان و «مستور» است سخن می‌گفت، «کلمۀ مستور» را اشاره به پیشوای مخفی‌شدۀ بابیان، میرزا یحیی صبح ازل، باید دانست.
این معنی آنگاه یقینی می‌شود که دانسته شود در نسخه‌های خطی (۱۲۷۸، ۱۲۹۳، ۱۲۹۴، ۱۲۹۵، ۱۲۹۶ و ۱۳۰۴ ق.) و نیز نسخۀ چاپی ۱۳۰۰ ق. (۱۵۷ صفحه‌ای)، «کلمۀ مستور» یا «کلمۀ مستوره» آمده اما از نسخۀ چاپی ۱۳۱۰ ق. به بعد، آن عبارت با «کلمۀ علیا» ـ که می‌تواند به واژۀ «نقطه» معطوف شده و به باب بازگردانده شود ـ جایگزین شده است.
گذشته از این، گزارش داعی و تاریخ‌نگار سرشناس بهائی، اسدالله فاضل مازندرانی (سندهای شمارۀ ۱ و ۲)، گویای آن است که در نسخۀ اصلی کتاب ایقان، عبارت «مکمن مستور»، آن هم با خط خود بهاءالله، آمده بود:
ایقان: … نام برای کتاب شهیر از آثار و کتب مقام بهاءالله که در سال ۱۲۷۸ ق. در بغداد بهر حاج سیّد محمّد (خال اکبر و ارشد نقطه) صدور یافت و اوّلاً، به نام رسالۀ خالویه مشهور بود، زیرا جواب سؤالات و حل مشکلات مذهبیۀ اثنی‌عشریۀ خال مذکور را در بر داشت که او پرسیده بود و آن رساله اثبات امر جدید و اشاره به افاضات ایام بغداد نیز گردید و نسخۀ اصلیۀ آن کتاب به خط دستی غصن اعظم عبدالبهاء بود که حین استنساخ آن تقریباً هجده‌سال داشتند و در خانۀ خال مذکور به‌جا مانده بود که مطالعه گردید و در محلی از هامش، به‌طریق تزئید و الحاق، به خط دستی حضرت بهاءالله شمه‌ای داشت و آن در موضع چند صفحه مانده به آخر کتاب، منتهی به «أختم القول بلا حول و لا قوة إلا بالله» و بعد از جملۀ «مثل غیث هاطل» وارد است و صورت عبارت چنین است:
«و این عبد در کمال رضا و جان بر کف حاضرم که شاید از عنایت الاهی و فضل سبحانی، این حرف مذکور مشهور در سبیل نقطه و مکمن مستور فدا شود و جان دربازد و اگر این خیال نبود، فو الذی نطق الروح بأمره، آنی در این بلد توقف نمی‌نمودم و کفی بالله شهید.»
با توجه به آن که سیّد علی‌محمّد باب خود را «مکمنی که [از آن] آیات الله ظاهر می‌شود» دانسته، می‌توان گفت که «مکمن مستور» نیز صبح ازل بود، چرا که در نگاه بابیان، او (حضرت مستور) بود که این ویژگی را داشت و با آیات الاهی خود دیانت باب را راهبری می‌کرد.
با این ترتیب، دانسته می‌شود که عبارت «مکمن مستور» و سپس «کلمۀ مستور» در کتاب ایقان به میرزا یحیی صبح ازل (رهبر مستور بابیان) بازمی‌گشت اما از حدود سال ۱۳۱۰ ق.، برای حذف او از حافظۀ تاریخی بهائیان، با عبارت «کلمۀ علیا» جای‌گزین شد. جدول شمارۀ ۱ گویای سیر حذف عبارت «کلمۀ مستور» و تبدیلش به عبارت «کلمۀ علیا»ست.
تحلیل و نتیجه‌گیری
با توجه به آنچه گذشت، باید گفت: نادرست‌نویسی‌های آشکار و متعدد میرزا حسینعلی بهاءالله از آیات قرآن در کتاب ایقان ـ که با تصحیف کاتبان و اشتباه سهوی ایشان نسبتی نداشته و ناآشنایی او با کتاب آسمانی مسلمانان را گویاست ـ با نزول کتاب ایقان بر او از سماء مشیت خداوندی سازگار نیست. گذشته از این، تصحیح نادرستی‌های گوناگون در کتاب ایقان، از تصحیح آیات نادرست‌نوشته‌شدۀ قرآن گرفته تا تبدیل واژگان یا درست کردن ادبی آنها نیز با وحیانی دانستن‌شان همسانی ندارد؛ بنابراین، دانسته می‌شود که بهائیان، با وجود سخن گفتن از آسمانی بودن کتاب ایقان، در عمل، وحیانی‌بودنش را نادیده گرفته و در آن دست برده‌اند. همچنین، حذف عبارت «کلمۀ مستور» ـ که با توجه به قرینه‌های درست تاریخی به ریاست معنوی میرزا یحیی صبح ازل بر بابیان و جانشینی‌اش نسبت به سیّد علی‌محمّد باب بازمی‌گشت ـ نشانه‌ای دیگر از نادرستی دعوی من‌یظهره‌اللهی میرزا حسینعلی بهاءالله در محدودۀ آموزه‌های بابی است.

 

نسخه صفحه سطر متن ملاحظات
نسخۀ اصل ـ ـ سبیل نقطه و مکمن مستور به خط بهاءالله
۱۲۷۸ ق.
(نسخۀ اساس این پژوهش) ۱۳۹ ۱۱ سبیل نقطه و کلمۀ مستور سند شمارۀ ۵
۱۲۹۳ ق. ۳۰۳ ۱۱ و ۱۲ سبیل نقطه و کلمۀ مستوره سند شمارۀ ۶
۱۲۹۴ ق.
(خط زین‌المقربین) ۱۷۹ ۱۳ سبیل نقطه و کلمۀ مستوره سند شمارۀ ۷
۱۲۹۵ ق. ۸۵ ۱۷ سبیل نقطه و کلمۀ مستوره سند شمارۀ ۸
۱۲۹۶ ق. ۲۱۲ ۱۱ سبیل نقطه و کلمۀ مستوره سند شمارۀ ۹
۱۳۰۴ ق. ۱۱۵ ۱۴ سبیل کلمه و نقطۀ مستور سند شمارۀ ۱۰
چاپی ۱۳۰۰ ق. ۱۵۴ ۸ و ۹ سبیل نقطه و کلمۀ مستوره سند شمارۀ ۱۱
چاپی ۱۳۱۰ ق. ۲۰۹ ۱۴ سبیل نقطه و کلمۀ علیا سند شمارۀ ۱۲
چاپی ۱۳۱۸ ق. ۲۱۲ ۵ سبیل نقطه و کلمۀ علیا سند شمارۀ ۱۳
چاپ ژلاتینی ۲۵۹ ۱۴ سبیل نقطه و کلمۀ علیا سند شمارۀ ۱۴
چاپ قاهره
(۱۳۵۲ ق.) ۱۹۵ ۱۳ سبیل نقطه و کلمۀ علیا سند شمارۀ ۱۵

جدول شمارۀ ۱
سیر حذف جایگاه میرزا یحیی صبح ازل از کتاب ایقان

 

 

نسخه صفحه سطر متن ملاحظات
۱۲۷۸ ق. ۴۲ ۱۴ یوم یأتی الله فی ظلل من الغمام آیه را به‌نادرستی آورده.
۱۲۹۳ ق. ۹۰ ۱۲ یوم یأتی الله فی ظلل من الغمام آیه را به‌نادرستی آورده.
۱۲۹۴ ق. (زین‌المقربین) ۵۳ ۱۰ یوم یأتی الله فی ظلل من الغمام آیه را به‌نادرستی آورده.
۱۲۹۶ ق. ۶۲ ۹ و ۱۰ یوم یأتی الله فی ظلل من الغمام آیه را به‌نادرستی آورده.
۱۳۰۴ ق. ۳۵ ۳ و ۴ یوم یأتی الله فی ظلل من الغمام آیه را به‌نادرستی آورده.
چاپی ۱۳۰۰ ق. ۴۷ ۱۰ یوم یأتی الله فی ظلل من الغمام آیه را به‌نادرستی آورده.
چاپی ۱۳۱۰ ق. ۶۱ ۵ هل ینظرون إلا أن یأتیهم الله فی ظلل من الغمام درست: قرآن: بقره: ۲۱۰
چاپ ژلاتینی ۶۱ ۴ و ۵ هل ینظرون إلا أن یأتیهم الله فی ظلل من الغمام درست: قرآن: بقره: ۲۱۰
چاپ قاهره (۱۳۵۲ ق.) ۵۸ ۱۰ و ۱۱ هل ینظرون إلا أن یأتیهم الله فی ظلل من الغمام درست: قرآن: بقره: ۲۱۰

جدول شمارۀ ۲
نمونه‌ای از درست کردن نادرست‌نویسی‌های قرآنی بهاءالله از سوی بهائیان

 

 

 

 

 

 

نسخه صفحه سطر متن ملاحظات
۱۲۷۸ ق. ۱ ۹ متوکلاً علی الله اساس تطبیق
۱۲۹۳ ق. ۲ ۳ متوکلاً علی الله بدون تغییر
۱۲۹۴ ق. (زین‌المقربین) ۱ و ۲ ۱۱ و ۱ متوکلاً علی الله بدون تغییر
۱۲۹۶ ق. ۱ ۹ متوکلاً علی الله بدون تغییر
۱۳۰۴ ق. ۱ ۷ متوکلاً علی الله بدون تغییر
چاپی ۱۳۰۰ ق. ۲ ۸ متوکلاً علی الله بدون تغییر
چاپی ۱۳۱۰ ق. ۳ ۲ متوکلین علی الله
چاپ ژلاتینی ۳ ۲ و ۳ متوکلین علی الله
چاپ قاهره (۱۳۵۲ ق.) ۳ ۱ و ۲ متوکلین علی الله

جدول شمارۀ ۳
نمونه‌ای از تغییر عامدانۀ بهائیان در واژه‌های کتاب ایقان

 

 

 

 

 

نسخه صفحه سطر متن ملاحظات
۱۲۷۸ ق. ۵ ۱۴ بجناحین الایقان اشتباه ادبی عربی
۱۲۹۳ ق. ۱۰ ۱۴ بجناحین الایقان بدون تغییر
۱۲۹۴ ق. (زین‌المقربین) ۶ ۱۶ بجناحین الایقان بدون تغییر
۱۲۹۶ ق. ۷ ۱۰ بجناحین الایقان بدون تغییر
۱۳۰۴ ق. ۴ ۱۶و۱۷ بجناحین الایقان بدون تغییر
چاپی ۱۳۰۰ ق. ۷ ۷ بجناحین الایقان بدون تغییر
چاپی ۱۳۱۰ ق. ۸ ۱۳ بجناحی الایقان درست شده است.
چاپ ژلاتینی ۸ ۱۳ بجناحی الایقان درست شده است.
چاپ قاهره (۱۳۵۲ ق.) ۸ ۱۱ بجناحی الایقان درست شده است.

جدول شمارۀ ۴
نمونه‌ای از درست شدن اشتباه‌های ادبی عربی بهاءالله از سوی بهائیان

 

 

 

 

 

 

نسخه صفحه سطر متن ملاحظات
۱۲۷۸ ق. ۲۵ ۱۵ اعظم‌تر اشتباه ادبی فارسی
۱۲۹۳ ق. ۵۳ ۷ اعظم‌تر بدون تغییر
۱۲۹۴ ق. (زین‌المقربین) ۳۱ ۱۵ اعظم‌تر بدون تغییر
۱۲۹۶ ق. ۳۶ ۷ اعظم‌تر بدون تغییر
۱۳۰۴ ق. ۲۱ ۱۰ اعظم‌تر بدون تغییر
چاپی ۱۳۰۸ ق. ۲۸ ۴ اعظم تر بدون تغییر
چاپی ۱۳۱۰ ق. ۳۶ ۴ اعظم درست شده است.
چاپ ژلاتینی ۳۶ ۴ اعظم درست شده است.
چاپ قاهره (۱۳۵۲ ق.) ۳۴ ۱۲ اعظم درست شده است.

جدول شمارۀ ۵
نمونه‌ای از درست شدن اشتباه‌های ادبی فارسی بهاءالله از سوی بهائیان

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

میرزا حسینعلی بهاءالله در ادرنه
به حدود زمانی آشکار کردن کامل دعوی من‌یظهره‌اللهی
(مجموعۀ اسناد جلال ازل، قبرس)
میرزا حسینعلی بهاءالله از بابیان فعال بود و در صحرای بدشت از قرةالعین لقب «بهاء» گرفت. پس از آن که برادرش، میرزا یحیی نوری، مورد توجه باب شد، وی از سوی باب موظف گشت تا به محافظتش بپردازد. این سمت پس از برگزیدگی میرزا یحیی (صبح ازل) به جانشینی باب سبب شد تا او در میان بابیان مقامی بلند یافت. با آغاز زندگانی مخفی صبح ازل در بغداد (۱۲۶۹ ق.)، او در مقام واسطۀ صبح ازل با شهداء بیان و بابیان جای گرفت و مقامش نزد بابیان دوچندان شد. او از همان زمان‌ها دعوت مخفی خود با عنوان برگزیدگی به مقام من‌یظهره‌اللهی در سال نهم ظهور باب (۱۲۶۹ ق.) را به‌شکلی پنهانی آغاز کرد اما هرگاه با پرسش شهداء بیان و ازجمله ملا محمّدجعفر نراقی یا دیگر بابیان روبه‌رو می‌شد، به‌سختی از در انکار برمی‌آمد و صبح ازل را جانشین الهی باب می‌گفت. او سرانجام، ابتدا به‌گونه‌ای محدود در پایان سال ۱۲۷۹ ق. در بغداد و سپس، به‌شکلی آشکار در اواخر سال ۱۲۸۳ ق. در ادرنه خود را من یظهره الله خواند و مورد مخالفت صبح ازل قرار گرفت. در نگاه این پژوهش، دعوی بهاءالله با آموزه‌های باب همسان نیست و پیروانش در گزارش تاریخ تا جای ممکن به تحریف جایگاه صبح ازل (جانشین باب) پرداخته‌اند. یکی از نمودهای این تحریف را در تبدیل عبارت «کلمۀ مستور» به «کلمۀ علیا» در کتاب ایقان می‌توان جست.

 

 

 

 

 

 

میرزا یحیی صبح ازل (جانشین سیّد علی‌محمّد باب) به سال‌های جوانی
(مجموعۀ اسناد علی روحی)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شیخ احمد شاهرودی
(مجموعۀ اسناد خاندان مهدوی شاهرودی)

وی از شاگردان برجستۀ ملا محمّدکاظم خراسانی بود و در زمان خود در میان عالمان تراز اول شیعی‌مذهب جای داشت. آثار او در نگاه این پژوهش رویکردی محققانه در شرح نسبت آموزه‌های سیّد علی‌محمّد باب و میرزا حسینعلی بهاءالله با تعالیم دیانت اسلام و مذهب تشیع دارد و در بررسی‌های تطبیقی مورد استفاده بوده است. او با وجود برخورداری از مرجعیت و نفوذ بسیار زیاد در خراسان، نسبت به بهائیان بیشتر رویکردی مداراگرایانه داشت و بر آن بود که با دلیل و استدلال و نه خشونت و فریاد با ایشان باید روبه‌رو شد. از همین روی بود که با داعیان بهائی که به شاهرود می‌آمدند به گفت‌وگوهای فراوان می‌پرداخت. او به‌سال ۱۳۵۰ ق. (۱۳۱۰ ش.) درگذشت و در قم به خاک سپرده شد. وی از جمله محققانی است که بر دست‌کاری‌های عامدانۀ بهائیان برای درست کردن نادرستی‌های کتاب ایقان دست گذاشته و آن را نمودی از عدم انتساب آن کتاب به وحی خداوند دانسته است.

 

سندهای شمارۀ ۱ و ۲
گزارش اسدالله فاضل مازندرانی در جلد نخست کتاب اسرار الآثار خصوصی دربارۀ بخشی از نسخۀ اصلی کتاب ایقان به خط میرزا حسینعلی بهاءالله

 

 

 

 

 

 

 

 

سندهای شمارۀ ۳ و ۴
بخش از کتاب سراج به خط محمّدصادق ابراهیمی (از شهداء بیان)
ملا علی‌محمّد سراج (برادر همسر دوم باب و از شهداء بیان) در این کتاب، ضمن رد دعوی من‌یظهره‌اللهی میرزا حسینعلی بهاءالله، به‌گونه‌ای سخن گفته که می‌توان پذیرفت دو عبارت «مصدر امر» و «کلمۀ مستور» را توصیف او از میرزا یحیی صبح ازل در کتاب ایقان می‌دانست. همچنین، با توجه به آن که او به‌سال ۱۲۸۴ ق. کشته شد، قدمت نسخۀ مورد استنادش از ایقان به همان حدود زمانی یا پیش از آن بازمی‌گردد و نمودی از صورت ابتدایی «کلمۀ مستور» و تبدیلش به «کلمۀ علیا» برای حذف نام صبح ازل از کتاب ایقان است.

 

 

 

 

سند شمارۀ ۵
صفحۀ دارای عبارت «کلمۀ مستور» (سطر ۱۱) دربارۀ میرزا یحیی صبح ازل است که بعدها از سوی بهائیان، برای از یاد بردن جانشینی او نسبت به سیّد علی‌محمّد باب، با عبارت «کلمۀ علیا» جای‌گزین شد. تاریخ کتابت این نسخه ۱۲۷۸ ق. (سال نوشته شدن اصل کتاب ایقان از سوی میرزا حسینعلی بهاءالله در بغداد و پیش از آغاز آشکار دعوی جدید او) است. (مجموعۀ اسناد سیّد مقداد نبوی رضوی)

 

 

 

 

 

 

 

سند شمارۀ ۶
صفحۀ دارای عبارت «کلمۀ مستوره» (سطر ۱۲) دربارۀ میرزا یحیی صبح ازل است که بعدها از سوی بهائیان، برای از یاد بردن جانشینی او نسبت به سیّد علی‌محمّد باب، با عبارت «کلمۀ علیا» جای‌گزین شد. تاریخ کتابت این نسخه ۱۲۹۳ ق. است. (مجموعۀ اسناد سیّد مقداد نبوی رضوی)

 

 

 

 

 

 

 

 

سند شمارۀ ۷
صفحۀ دارای عبارت «کلمۀ مستوره» (سطر ۱۳) دربارۀ میرزا یحیی صبح ازل است که بعدها از سوی بهائیان، برای از یاد بردن جانشینی او نسبت به سیّد علی‌محمّد باب، با عبارت «کلمۀ علیا» جای‌گزین شد. تاریخ کتابت این نسخه ۱۲۹۴ ق. و کاتبش ملا زین‌العابدین نجف‌آبادی (اسم الله، زین‌المقربین) است. (کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، ش ۲۰۷۷)

 

 

 

 

 

 

 

سند شمارۀ ۸
صفحۀ دارای عبارت «کلمۀ مستوره» (سطر ۱۷) دربارۀ میرزا یحیی صبح ازل است که بعدها از سوی بهائیان، برای از یاد بردن جانشینی او نسبت به سیّد علی‌محمّد باب، با عبارت «کلمۀ علیا» جای‌گزین شد. تاریخ کتابت این نسخه ۱۲۹۵ ق. است. (کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، ش ۱۱۴۱۳)

 

 

 

 

 

 

 

 

سند شمارۀ ۹
صفحۀ دارای عبارت «کلمۀ مستوره» (سطر ۱۱) دربارۀ میرزا یحیی صبح ازل است که بعدها از سوی بهائیان، برای از یاد بردن جانشینی او نسبت به سیّد علی‌محمّد باب، با عبارت «کلمۀ علیا» جای‌گزین شد. تاریخ کتابت این نسخه ۱۲۹۶ ق. است. (مجموعۀ اسناد سیّد مقداد نبوی رضوی)

 

 

 

 

 

 

 

 

سند شمارۀ ۱۰
صفحۀ دارای عبارت «کلمه‌ و نقطۀ مستور» (سطر ۱۴) دربارۀ میرزا یحیی صبح ازل است که بعدها از سوی بهائیان، برای از یاد بردن جانشینی او نسبت به سیّد علی‌محمّد باب، با عبارت «کلمۀ علیا» جای‌گزین شد. تاریخ کتابت این نسخه ۱۳۰۴ ق. است. (مجموعۀ اسناد سیّد مقداد نبوی رضوی)

 

 

 

 

 

 

 

 

سند شمارۀ ۱۱
صفحۀ دارای عبارت «کلمۀ مستوره» (سطر ۹) دربارۀ میرزا یحیی صبح ازل است که بعدها از سوی بهائیان، برای از یاد بردن جانشینی او نسبت به سیّد علی‌محمّد باب، با عبارت «کلمۀ علیا» جای‌گزین شد. تاریخ چاپ این نسخه حدود سال ۱۳۰۰ ق. است و تنها چاپی از آن است که در زمان حیات میرزا حسینعلی بهاءالله انجام شده است. (مجموعۀ اسناد سیّد مقداد نبوی رضوی)

 

 

 

 

 

 

 

سند شمارۀ ۱۲
صفحۀ دارای عبارت «کلمۀ علیا» (سطر ۱۲) است که به‌جای عبارت «کلمۀ مستوره» (میرزا یحیی صبح ازل) جای داده شده است. تاریخ چاپ این نسخه ۱۳۱۰ ق. (حدود یک‌سال پس از درگذشت میرزا حسینعلی بهاءالله) و کاتبش میرزا حسین مشکین‌قلم است. شیخ احمد شاهرودی در آثار خود از این چاپ کتاب ایقان بهره برده است.

 

 

 

 

 

 

 

سند شمارۀ ۱۳
صفحۀ دارای عبارت «کلمۀ علیا» (سطر ۱۴) است که به‌جای عبارت «کلمۀ مستوره» (میرزا یحیی صبح ازل) جای داده شده است. شاید بتوان گفت تاریخ چاپ این نسخه به دهه‌های ۱۳۲۰ و ۱۳۳۰ ق. ـ که بسیاری از مکتوبات عباس افندی با چاپ ژلاتینی منتشر می‌شد ـ بازگردد. (مجموعۀ اسناد سیّد مقداد نبوی رضوی)

 

 

 

 

 

 

 

 

سند شمارۀ ۱۴
صفحۀ دارای عبارت «کلمۀ علیا» (سطر ۵) است که به‌جای عبارت «کلمۀ مستوره» (میرزا یحیی صبح ازل) جای داده شده است. تاریخ چاپ این نسخه ۱۳۱۸ ق. و محل چاپش مصر (مطبعة الموسوعات) است. (مجموعۀ اسناد سیّد مقداد نبوی رضوی)

 

 

 

 

 

 

 

 

سند شمارۀ ۱۵
صفحۀ دارای عبارت «کلمۀ علیا» (سطر ۱۳) است که به‌جای عبارت «کلمۀ مستوره» (میرزا یحیی صبح ازل) جای داده شده است. تاریخ چاپ این نسخه ۱۳۵۲ ق. و محل چاپش مصر (مطبعة فرج‌الله ذکی الکردی: از بهائی‌شدگان توسط میرزا ابوالفضل گلپایگانی در مصر) است. (مجموعۀ اسناد سیّد مقداد نبوی رضوی)

 

 

 

 

کتابنامه
اشراق خاوری، عبدالحمید. رحیق مختوم. بی‌نا.، لجنۀ ملی نشر آثار امری، ۱۰۳ بدیع.
باب، سیّد علی‌محمّد . دلائل سبعه. بی‌جا. [تهران]، بی‌نا. [چاپ ازلیان]، بی‌تا.
بهاءالله، میرزا حسینعلی. ایقان. نسخۀ خطی، ۱۲۷۸ ق.، کتابخانۀ شخصی سیّد مقداد نبوی رضوی.
ــــــــــ . ایقان. نسخۀ خطی، ۱۲۹۳ ق.، کتابخانۀ شخصی سیّد مقداد نبوی رضوی.
ــــــــــ . ایقان. نسخۀ خطی، ۱۲۹۴ ق.، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، ش ۲۰۷۷٫
ــــــــــ . ایقان. نسخۀ خطی، ۱۲۹۵ ق.، کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، ش ۱۱۴۱۳٫
ــــــــــ . ایقان. نسخۀ خطی، ۱۲۹۶ ق.، کتابخانۀ شخصی سیّد مقداد نبوی رضوی.
ــــــــــ . ایقان. بی‌جا.، بی‌نا. [چاپ سنگی]، حدود ۱۳۰۰ ق.
ــــــــــ . ایقان. بی‌جا. [بمبئی]، بی‌نا. [چاپ سنگی]، ۱۳۱۰ ق.
ــــــــــ . ایقان. بی‌جا، بی‌نا. [چاپ ژلاتینی]، بی‌تا.
ــــــــــ . ایقان. مصر، مطبعة الموسوعات، ۱۳۱۸ ق.
ــــــــــ . ایقان. مصر، مطبعة فرج الله زکی، ۱۳۵۲ ق.
براون، ادوارد. یک‌سال در میان ایرانیان. ترجمۀ مانی صالحی علامه، تهران، نشر اختران، ۱۳۸۴٫
سلیمانی اردکانی، عزیزالله. مصابیح هدایت. بی‌جا.، مؤسسۀ ملی مطبوعات امری، ج ۵، ۱۱۸ بدیع.
سمندر قزوینی، کاظم. تاریخ سمندر. بی¬جا.، مؤسسه¬ی ملی مطبوعات امری، ۱۳۱ بدیع.
شاهرودی، شیخ احمد. إیقاظ النائمین، مندرج در: شاهرودی، شیخ احمد. راهنمای دین. تهران، چاپخانۀ حیدری، ۱۳۴۳٫
ــــــــــ . حق المبین. به کوشش محمّدحسن قدردان قراملکی، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۹۲٫
فاضل مازندرانی، اسدالله. اسرار الآثار خصوصی. بی¬جا.، مؤسسه¬ی ملی مطبوعات امری، ج ۱ (۱۲۴ بدیع) و ج (۱۲۹ بدیع).
ــــــــــ . تاریخ ظهور الحق. ۴، نسخۀ خطی.
کاتب، میرزا مصطفی. جواب لوح جناب عباس افندی. نسخه¬ی خطی، کتابخانه¬ی دانشگاه پرینستون، مجموعه¬ی ویلیام میلر، ش ۲۲۶٫
گلپایگانی، میرزا ابوالفضل. کتاب الفرائد فی بیان وجوه أقسام الدلیل و البرهان و جواب مسائل انتقد بها حضرة الشیخ عبدالسلام علی أهل الإیقان. بی‌جا.، مطبعة هندیة بشارع المهدی الأزبکیة، بی‌تا.
گلپایگانی، میرزا ابوالفضل؛ گلپایگانی، سیّد مهدی. کشف الغطاء عن حیل الأعداء. تاشکند، بی¬نا.، بی¬تا.
مهاجر، محسن. بهائیت از دیدگاه منتقدان و روشنفکران بهائی، بخش دوم: خوان کول. فصلنامۀ بهائی‌شناسی، س ۱، ش ۴، تابستان ۱۳۹۶٫
نبوی رضوی، سیّد مقداد. اندیشه‌ی اصلاح دین در ایران، مقدمه‌ای تاریخی. تهران، انتشارات شیرازه‌ی کتاب ما، ۱۳۹۶٫
ــــــــــ . دیباچه‌ای بر تاریخ جعفری، مندرج در: شیخ محمّدمهدی شریف کاشانی. تاریخ جعفری. به کوشش سیّد مقداد نبوی رضوی، تهران، نشر نگاه معاصر، ۱۳۹۸٫
ــــــــــ . ملا محمّدجعفر نراقی، میرزا حسینعلی بهاءالله و بابیان کاشان در آستانه‌ی دعوت جدید بهائی، مندرج در: شیخ محمّدمهدی شریف کاشانی. تاریخ جعفری. به کوشش سیّد مقداد نبوی رضوی، تهران، نشر نگاه معاصر، ۱۳۹۸٫