بهائیت در تونس

محمد گوگانی

  

کلید واژه:  بهائیت در تونس، تاریخ بهائیت در تونس، جمعیت بهائیان تونس، ممنوعیت تبلیغ و تشکیلات بهائی در تونس، مؤسسان بهائیت در تونس، محفل ملی بهائیان تونس، محمدبن موسی

 

چکیده 

بهائیان در کشور تونس از حدود سال ۱۹۲۱م. و با ورود اولین مبلغ بهائی از مصر، به نام محی‌الدین الکردی پدید آمدند. آنان ادعا می‌کنند که در صد سال گذشته در کشور تونس در راستای ترویج آیین بهائی و اصول آن فعالیت‌های قابل‌توجهی کرده‌اند. جمهوری تونس کشوری در شمال آفریقا است و حدود ۸/۱۱ میلیون جمعیت دارد که بیش از ۹۹ درصد آنان مسلمان هستند. مسیحیان، یهودیان، بهائیان و کافران و غیرباورمندان به دین الهی، کمتر از ۱ درصد از جمعیت کشور را تشکیل می‌دهند. گزارش وزارت امور خارجه آمریكا در سال ۲۰۱۱ تعداد اعضای جامعه بهائی تونس را حدود ۱۵۰ نفر تخمین زده است. این موضوع نشان می‌دهد که جامعۀ بهائی تونس توانایی جذب افراد به آیین خود را ندارد و پس از صد سال تلاش و کوشش تبلیغی تنها کمی بیش از صد نفر را توانسته‌اند به کیش خود درآورند. به‌علاوه، دولت تونس بهائیت را به‌عنوان فرقه‌ای بدعت‌آمیز و خارج از اسلام می‌شناسد. بااین‌حال، به‌نظر می‌رسد برخلاف تعلیم بهائی مبنی بر “الزام بهائیان به اطاعت از قوانین کشور متبوع”، درحال‌حاضر نهادها و مؤسسات اداری بهائی در کشور تونس تشکیل شده و مشغول فعالیت هستند.

اشاره

یک موضوع مهم دربارۀ شناخت بهائیان، مطالعۀ جمعیت آنان در کشورهای مختلف است. به همین جهت، به‌منظور آشنایی خوانندگان گرامی فصلنامه، پژوهشی شروع شد که پراکندگی جمعیت بهائی، تاریخچه حضور آنان در کشورهای مختلف، تعداد تقریبی آنان، نوع تعامل و مواجهه دولت‌ها با اقلیت بهائی، نوع و میزان فعالیت و خدمات اجتماعی و انسانی ارائه‌شده از سوی افراد و جامعه بهائی و مجاز یا ممنوع بودن فعالیت تبلیغی بهائیان در آن کشورها را مطالعه و ارزیابی کند. این پژوهش نشان می‌دهد که ادعای رهبران گذشته و فعلی بهائیان مبنی بر اینکه دخول افواج و مقبلین به آیین بهائی شکل می‌گیرد و افراد زیادی بهائی می‌شوند، با واقعیت‌های موجود فرسنگ‌ها فاصله دارد. این مقاله نیز با همین هدف به مطالعه بهائیت در کشور تونس می‌پردازد.

مقدمه تاریخی

جمهوری تونس کشوری در شمال آفریقا و جنوب دریای مدیترانه است که از غرب با الجزایر و از شرق و جنوب با لیبی هم‌مرز است. این کشور حدود ۸/۱۱ میلیون جمعیت دارد. پایتخت این کشور شهر تونس است که حدود یک ملیون نفر جمعیت دارد. زبان رسمی مردم این کشور، عربی است.

در سدۀ نوزدهم، فرانسه شروع به دخالت در امور این کشور کرد و برابر پیمان باردو ــ که در سال ۱۸۸۱ میلادی بسته شد ــ تونس را مستعمرۀ خود کرد. با آغاز جنگ جهانی دوم، ارتش آلمان برای تقویت پایگاه متحدین در شمال آفریقا، در تونس نیرو پیاده کرد. در سال ۱۹۴۳ نیروهای ارتش آلمان از تونس عقب‌نشینی کردند و تونس به کنترل متفقین درآمد. کشور تونس طی پیمان پاریس، که در سال ۱۹۵۶ میلادی امضاء شد، استقلال خود را به‌دست آورد. حبیب بورقیبه اولین رئیس‌جمهور و حاکم مطلق این کشور بود که به دنبال یک دوره اعتراضات محدود و خیابانی مردمی، پس از ۳۱ سال حکومت مقتدرانه، در سال ۱۹۸۷ به دست زین‌العابدین بن‌علی، افسر عالی‌رتبه پلیس امنیتی، برکنارشد. بن‌علی نیز پس از ۲۳ سال دیکتاتوری و خودکامگی، در شرایطی مشابه، در ژانویه ۲۰۱۱ سرنگون شد و به عربستان سعودی گریخت. این اعتراضات خیابانی مردمی، به نام “انقلاب گل یاسمن” شهرت یافت. پس از آن مجلس مؤسسان تونس منصف المرزوقی را به‌عنوان رئیس جمهور مردمی انتخاب کرد. اکنون قیس سعید هفتمین رئیس جمهور تونس است که در انتخابات ۲۰۱۹ انتخاب شد.

مرکز آموزش کشیشی در شهرتونس

 

تفکیک جمعیت بر اساس باورهای دینی

دولت ایالات متحده کل جمعیت تونس را ۱۱٫۸ میلیون نفرتخمین زده است (تخمین اواسط سال ۲۰۱۹)، که بیش از ۹۹ درصد ‌آن‌ها مسلمان هستند.

مسیحیان، یهودیان، بهائیان، کافران و غیرباورمندان به دین الهی، کمتر از ۱ درصد از جمعیت کشور را تشکیل می‌دهند.. تخمین زده می‌شود بیش از ۳۰۰۰۰ مسیحی در این کشور زندگی می‌کنند که اکثر ‌آن‌ها وابسته به کلیسای کاتولیک روم هستند. جمعیت مسیحی باقی‌مانده، از پروتستان‌ها، ارتدوکس‌های روسیه، اصلاح‌طلبان فرانسوی، آنگلیکان‌ها، ادونتیست‌های روز هفتم، ارتدکس‌های یونانی، شاهدان یهوه و کلیسای مقدسین مسیح آخرالزمان تشکیل شده است.

طبق گزارش وزارت امور ادیان تونس، تعداد اعضای جامعه یهودیان تقریباً ۱۴۰۰ نفر است. یک‌سوم جمعیت یهودیان در پایتخت و اطراف آن زندگی می‌کنند و بقیه در جزیره جربا و زرزیس اقامت دارند.

یک جامعه کوچک ۱۵۰ نفره بهائی نیز وجود دارد، اما اطلاعات موثقی درباره ‌آن‌ها موجود نیست.

محمد بن موسی (عضو محفل ملی بهائیان تونس و دفتر امور عمومی بهائیت تونس)

 

محدودیت در آزادی دینی

دولت مساجد را تحت مدیریت خود دارد و به ‌آن‌ها یارانه می‌دهد و حقوق امامان جماعت را نیز می‌پردازد. رئیس جمهور مفتی اعظم کشور را منصوب می‌کند.

دولت تأسیس احزاب سیاسی را براساس دین مجاز ‌نمی‌داند و بر اسلام‌گرایان و اعضای جوامع بنیادگرای اسلامی نظارت دقیق دارد. دولت شناسنامه حدود ۱۰ تا ۱۵ هزار اسلام‌گرای رادیکال و بنیادگرا را لغو کرده است، که این امر از اشتغال قانونی ‌آن‌ها در دادگاه‌ها، یا استفاده از تلفن‌های عمومی و نمابر جلوگیری می‌کند. همچنین، دولت از صدور گذرنامه برای اسلام‌گرایان و بنیادگرایان رادیکال امتناع کرده است.

گزارش‌هایی وجود دارد که دولت افرادی را که به دین دیگری غیر از اسلام گرویده‌اند، با محروم کردن از گرفتن گذرنامه، رأی دادن و عضو شدن در ارتش و موارد مشابه، محدود کرده است.

گروه‌های مذهبی همان محدودیت‌هایی را برای آزادی بیان و مطبوعات دارند که گروه‌های سکولار. گرچه گروه‌های مسیحی گزارش دادند که می‌توانند بدون مشکل انتشارات مذهبی موردتأیید را به زبان‌های اروپایی توزیع کنند، ولی ادعا کردند که دولت انتشار یا توزیع مطالب مسیحی عربی‌زبان را تأیید ‌نمی‌کند. علاوه‌براین، توزیع مجاز انتشارات دینی محدود به جوامع مذهبی خود است، زیرا دولت توزیع عمومی اسناد مذهبی و سکولار را تهدیدی علیه نظم عمومی دانسته و ازاین‌رو، آن را اقدامی غیرقانونی می‌داند.^[۱] براین‌اساس، تبلیغ تبشیری مسیحیان و تبلیغ به منظور تغییر دین دیگران، توسط بهائیان، غیرمجاز و ممنوع است.

از نظر اجتماعی، رابطه دوستانه عمومی بین مذاهب در جامعه تونس، به آزادی مذهب کمک کرده است. هیچ موردی از خشونت با انگیزه دینی رخ نداده است. بااین‌وجود، عرف اجتماعی بر مسلمانان تأکید دارد مبادا به آیین‌های دیگر روی آورند؛ لذا تغییر دین از اسلام نسبتاً نادر است.

آزادی علمی و رویدادهای فرهنگی^[۲]

هیچ گزارشی از هرگونه محدودیت ایجادشده توسط دولت، در زمینه آزادی علمی، منعکس نشده است. قانون اساسی تونس دین کشور را اسلام و کشور را دارای “یک  دولت مدنی” اعلام کرده است. همچنین، قانون اساسی دولت را به‌عنوان “حافظ دین” تعیین کرده و آن را موظف به گسترش ارزش‌های “اعتدال و تحمل و رواداری” می‌کند.

شهروندان مسیحی اظهار داشتند كه دولت حقوق ‌آن‌ها را به‌طوركامل به رسمیت ‌نمی‌شناسد، خصوصاً كه خواستار تأسیس یك شخصیت حقوقی یا انجمنی هستند كه به ‌آن‌ها توانایی تأسیس كلیسا یا گورستان عرب‌زبان را بدهد. بااین‌وجود، برخلاف بهائیان، جامعه محلی مسیحی این کشور، درخواست رسمی برای ایجاد دفتری را داده، تا به تلاش‌های وزارتخانه برای هماهنگی با اقلیت‌های اصلی مذهبی کشور کمک کند. وزیر امور دینی تونس، طی سال جاری، با نمایندگان جوامع مسیحی، یهودی و بهائی دیدار کرده است. مفتی اعظم، خاخام بزرگ و اسقف اعظم کاتولیک‌ها در مراسم تحلیف ۲۳ اکتبر رئیس جمهور، قیس سعید، شرکت کردند.

علی‌رغم درخواست‌های مستمر جامعه بهائی، دولت آیین بهائی را به رسمیت ‌نمی‌شناسد و به تشکیلات بهائی وضعیت قانونی اعطا ‌نمی‌کند. جامعه بهائی گزارش داده که قادر به درخواست تجدیدنظر درمورد رای دادگاه سال ۲۰۱۸، که دادخواست ثبت تشکیلات بهائی را رد کرده، نیست، زیرا اطلاعاتی دربارۀ دلایل تصمیم دادگاه ندارد.

وضعیت احترام دولت به آزادی‌های دینی در چارچوب حقوقی

قانون اساسی اسلام را دین رسمی کشور اعلام می‌کند، اما  کشور را دارای “یک دولت مدنی” نیز اعلام کرده است. قانون اساسی دولت را به‌عنوان “حافظ دین” تعیین کرده و رئیس جمهور را مسلمان می‌داند. قانون اساسی، آزادی عقیده، وجدان و اعمال ‌آیین‌های مذهبی را تضمین می‌کند. در قانون اساسی همچنین آمده است که مساجد و عبادتگاه‌ها باید عاری از “ابزارسازی، دست‌اندازی و وابستگی تشکیلاتی و حزبی” باشند. همچنین قانون اساسی کشور را به گسترش ارزش‌های اعتدال و بردباری و رواداری، محافظت از اماکن مقدس و جلوگیری از تکفیر (اتهام ارتداد یک گروه مسلمان علیه دیگر گروه‌های اسلامی) موظف می‌کند. طبق قانون، برگزاری مراسم مذهبی در معابد یا سایر اماکن خاص و غیرعمومی، بلامانع است. تنها محدودیت برپایی مراسم، شامل تبلیغات عمومی دینی برای پیروان گروه‌های اقلیت دینی می‌شود. قانون اساسی “حمایت از حقوق دیگران، الزامات دفاع ملی و حفظ نظم عمومی، اخلاق و سلامت جامعه را” ازجمله دلایل محدودیت‌های بالقوه در حقوق و آزادی‌های تضمین شده، ذکر کرده است.

کافه فرهنگی بهائی درباره همزیستی ادیان

 

عکسی از سال۱۹۲۷ اولین بهائیان در تونس

 

قانون مجازات کیفری، گفتار و سخنرانی تحریک‌آمیز و تبلیغ برای تغییر دین دیگران را مشمول “اختلال در نظم عمومی یا اخلاقیات” دانسته و لذا جرم تلقی می‌کند. همچنین تضعیف و نادیده انگاشتن “اخلاقیات عمومی” را، به‌گونه‌ای که “نقض عامدانه حیا” ارزیابی گردد، عمل مجرمانه می‌داند.

منع قانونی برای تغییر دین وجود ندارد؛ اما قانون، تبلیغ دینی و همچنین اقدامات فریب‌کارانه یا اجباری برای تغییر دین دیگران را جرم تلقی می‌کند.

قانون مقرر می‌دارد: انجمن‌های اجتماعی و دینی و احزاب سیاسی به قانون و اصول اساسی دموکراتیک احترام بگذارند. همچنین قانون فعالیت انتفاعی انجمن‌ها، حمایت مادی از کاندیداهای سیاسی منفرد، یا تصویب آیین‌نامه یا اقداماتی برای تحریک خشونت یا ایجاد نفرت، تعصب یا تبعیض براساس دین را منع کرده است.

پس از تأسیس چنین انجمن‌هایی، ‌آن‌ها می‌توانند از سازمان‌ها – ازجمله سازمان‌های خارجی – که توافق‌نامه قبلی با دولت تونس داشته و موردتأیید دولت باشند، کمک مالی دریافت کنند، که این مبالغ معاف از مالیات است.

شرکت در دوره‌های اسلامی، برای دانش‌آموزان مدارس دولتی، تقریباً یک ساعت در هفته، الزامی است. دانش‌آموزان غیرمسلمان هم در این دوره‌ها شرکت می‌کنند، اما می‌توانند به دنبال معافیت باشند.

درس دانش‌آموزان دبیرستانی همچنین شامل مطالبی درباره تاریخ یهودیت و مسیحیت است. گروه‌های اقلیت شناخته‌شدۀ مذهبی ممکن است مدارس خصوصی برای تحصیل فرزندان خود داشته باشند.

احکام قانونی که به ازدواج، طلاق و سایر موضوعات مربوط به احوال شخصیه می‌پردازد، عمدتاً مبتنی بر اصول قانون مدنی (با درنظر گرفتن احکام اقلیت‌ها) و در مواردی، همراه با عناصر شرع است.

قانون ارث اساساً براساس احکام اسلامی استوار است، البته درمواردی، استثناءهایی راجع به احکام متناسب با حقوق اقلیت‌ها در قانون پیش‌بینی شده است.

این قانون دین را به‌عنوان منطقه ممنوعه برای احزاب سیاسی ذکر نکرده است اما احزاب سیاسی را از استفاده از دین برای تحریک به خشونت یا تبعیض منع کرده است. کشور تونس عضو معاهدات بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی است.

احمد آدوم^[۳] وزیر امور دینی، میزبان دو کنفرانس در زمینه تحمل مذهبی و همزیستی بود. اولین کنفرانس از ۳۰ ژانویه تا ۱ فوریه در تبارکا و دومین آن در ارتباط با عید برکت یهودی در جربا، ۲۲ می ۲۰۱۹ بود. در طول کنفرانس‌ها، آدوم و وزیر گردشگری و وزیر امور فرهنگی تأکید کردند که صلح و تحمل و رواداری مذهبی برای مقابله با تروریسم ضروری است.

در ۲۸ ماه می، آدوم با همکاری دفتر کمیساریای عالی سازمان ملل متحد برای حقوق بشر، با دعوت از نمایندگان جوامع مسلمان، یهودی و مسیحی این کشور، میهمانی افطاری ماه رمضان را برگزار کرد. در طول سال، آدوم با نمایندگان جوامع مسیحی، یهودی و بهائی نیز دیدار کرده است.

وضعیت احترام جامعه به آزادی دینی

برخی از ملحدان گزارش کرده‌اند که تحت الزامات خانوادگی و انتظارات جامعه برای بازگشت به اسلام یا پنهان کردن بی‌دینی خود، از جمله منع روزه‌خواری در ماه رمضان در اماکن عمومی و پرهیز از انتقاد به اسلام قرار گرفته‌اند.

برخی از کسانی که به مسیحیت گرویدند، از عدم پذیرش خانواده و افکارعمومی خبر دادند. برخی از اعضای جامعه مسیحیان گفتند شهروندانی كه در مراسم كلیسا شركت می‌كنند با فشار اعضای خانواده و همسایگان خود برای عدم حضور در آن روبه‌رو هستند.

مسیحیان گزارش دادند که اعضای خانواده مرتباً افراد تازه‌پذیرفته را متهم می‌کنند که پس از تغییر دین باعث شرم خانواده هستند و ترجیح می‌دهند ‌آن‌ها از منزل اخراج شوند!

سفارت ایالات متحده روابط خوبی با رهبران گروه‌های مذهبی اکثریت و اقلیت در سراسر کشورتونس برقرار کرده است. سفیر و سایر مقامات سفارت به‌طور منظم با رهبران مذهبی مسلمان، مسیحی، یهودی و بهائی، در طول دوره تحت پوشش گزارش سال ۲۰۱۸ دیدار کردند. مقامات سفارت امریکا به‌طور منظم با مقامات دولتی، ازجمله در وزارت امور ادیان و دفتر ریاست‌جمهوری، برای گفت‌وگو دربارۀ آزادی دینی و تشویق به تحمل اقلیت‌های مذهبی، ملاقات می‌کنند. گفت‌وگوها بر تلاش دولت برای کنترل فعالیت افراطی‌ها در مساجد، مشکلات پیش روی شهروندان بهائی و شهروندان مسیحی، گزارش اقدامات ضدیهود، اصلاح قانون و تهدیدها برای مسلمانانی که تغییر دین از اسلام به سایر ادیان داده‌اند، متمرکز بود.^[۴]

بهائیان در تونس

بهائیان در تونس حضوری یک‌صدساله دارند. سابقه بهائیت در تونس به حدود سال ۱۹۲۱، ورود اولین مبلغ بهائی از مصر، باز می‌گردد. او محی‌الدین الکردی نام داشت و ظاهراً سابقه اندکی تحصیل در الازهر را داشته و سپس به کار چاپ و نشر کتاب پرداخته است.

در سال ۱۹۳۷ دکتر محمد صالح، رئیس محفل ملی بهائیان مصر، با تشویق رئیس وقت جامعه بین‌المللی بهائی (شوقی‌افندی) و با هدف تقویت بهائیان تونس و تشویق ‌آن‌ها به فعالیت، از تونس بازدید کرد.

در سال ۱۹۶۳ براساس یک مطالعه درون‌سازمانی بهائیان ـ تهیه‌شده توسط گروه ایادیان مقیم ارض اقدس ــ مشخص شد در منطقه شمال‌غرب افریقا^[۵]، جامعه بهائیان دارای یک محفل منطقه‌ای و ۱۸ جمعیت بهائی^[۶] بوده‌اند.^[۷] همچنین انتخابات اولین محفل ملی بهائیان تونس در سال ۱۹۷۲ انجام شد.

گزارش وزارت امور خارجه آمریكا در سال ۲۰۱۱ تعداد اعضای جامعه بهائی تونس را حدود ۱۵۰ نفر تخمین زده است^[۸] اما گزارش آنان در سال ۲۰۱۸ اعلام می‌دارد كه هیچ اطلاعات موثقی دربارۀ تعداد بهائیان وجود ندارد و آمارهای ادعایی مسئولان جامعه بهائی دارای پشتوانه مستند ‌نیست.^[۹] بااین‌وجود، انجمن بایگانی داده‌های دینی،^[۱۰] به نقل از منابع بهائی، به بیش از ۱۰۰۰ بهائی در تونس اشاره کرده است.^[۱۱] ازآنجاکه معمولاً آمار ارائه‌شده توسط این مؤسسه، بدون ارائه جزئیات آماری (نحوه جمع‌آوری اطلاعات، فهرست اسامی، جنسیت، سن و سال تولد….) است و مستند به روش‌های آماری و منابع علمی نیست، قابل‌اعتناء و اتکا ‌نیست.

مسجدی در کلات اندلس

 

رفتار با بهائیان

در اواسط دهه ۱۹۸۰ در روزنامه‌های تونس ۶ مقاله انتقادی – عقیدتی علیه بهائیان منتشر شد. در اکتبر ۱۹۸۴ مؤسسات بهائی ممنوع شد و برخی از بهائیان تونس مورد بازجویی قرارگرفتند.

باتوجه‌به اینکه “فرقه بهائی” از سوی جامعه مجمع فقهی الازهر (پیوست ۱) و مجلس مجمع فقهی عربستان (پیوست ۲)، که جایگاه مرجعیت فقهی و دینی برای کشورها و جوامع اهل سنت و جماعت دارند و همچنین از سوی مجمع فقهی سازمان همکاری‌های اسلامی (۱۹۸۸) (پیوست ۳)، تکفیر و خارج از اسلام معرفی شده؛ لذا به‌طور سنتی دولت تونس بهائیت را به‌عنوان فرقه‌ای بدعت‌آمیز و خارج از اسلام درنظر می‌گیرد؛ ولی به طرفداران آن اجازه می‌دهد كه آداب و مناسک خود را در خلوت و خصوصی انجام دهند. دولت همچنین براساس دیدگاه مخالفت با تشکیل و گسترش گروه‌های سازمان‌یافته مبتنی بر عقاید دینی ناشناخته و فرقه‌گرایانه، به‌طور رسمی، درخواست بهائیان را، در دورۀ موردمطالعه این گزارش، برای اخذ مجوز انتخابات محافل محلی رد کرده است. دولت همچنین بهائیان را مجاز به پذیرش فرم تصدیق (تسجیل) از سوی اشخاصی که مایل به پذیرش بهائیت هستند، ‌نمی‌داند.

گزارش‌های موثقی مبنی بر بازجویی از چهار نفر از اعضای فعال تبلیغی بهائی در سال ۱۹۹۹ توسط مقامات وزارت کشور و الزام ‌آن‌ها برای امضای تعهدی مبنی بر اینکه در خانه‌های خود جلسات تبلیغی برگزار نکنند، وجود داشت.

تصویر طرح اسم اعظم بهائی

 

حضور بهائیان و تشکیلات بهائی در جامعه تونس جدید

به‌نظر می‌رسد با وجود ممنوعیت تشکیلات بهائی و عدم موافقت قانون اساسی و حکومت تونس با فعالیت متشکل بهائیان و برخلاف تعلیم بهائی مبنی بر “الزام بهائیان به اطاعت از قوانین کشور متبوع”، درحال‌حاضر نهادها و مؤسسات اداری بهائی در کشور تونس تشکیل شده و مشغول فعالیت‌اند. معمولاً اخبار این فعالیت‌ها نه از طریق مجاری رسمی بهائی داخل تونس، بلکه به‌وسیله رسانه‌های بین‌المللی بهائی در خارج از کشور،^[۱۲] سایت‌های پوششی و به نام افراد غیربهائی موهوم در خارج از تونس،^[۱۳] یا افراد بهائی و مؤسسات غیردولتی و خصوصی (با دریافت دستمزد) پوشش خبری داده می‌شود.^[۱۴]

جامعه بهائی از زمان پیدایش بهار عربی و ایجاد فضای باز سیاسی سعی کرده در میان اخبار مربوط به تونس حضور داشته باشد. مجموعه‌ای تحت عنوان “کثرت‌گرایی معنوی تونس” در فوریه ۲۰۱۳ این آیین را پوشش داد. مقاله این گروه غیردولتی خاطرنشان کرده که گرچه بهائیان “به‌طور آشکار توسط دولت تونس مورد آزارواذیت قرار نگرفته‌اند، اما بااین‌وجود، اغلب ‌آن‌ها از نظراجتماعی به حاشیه رانده شده و کنار گذاشته می‌شوند.”^[۱۵]

همچنین درسال گذشته، با استفاده از فضای باز سیاسی موجود، تعدادی از بهائیان تونس، در شهر سوس، نشستی در یک رستوران، با عنوان کافه فرهنگی و با موضوع همزیستی برپا کردند. گرچه در مطبوعات و رسانه‌های داخلی تونس خبری از این نشست منتشر نشد؛ ولی سرویس خبری جامعه بهائی آن را  به شرح زیر پوشش داد:

… .. آقای بن‌موسی اظهار داشت: «کشور ما به‌عنوان نمونۀ پیشرفت زنان در منطقۀ عربی شناخته شده است، اما بسیاری از مردم احساس می‌کنند که مدتی است داریم درجا می‌زنیم. قوانین کشور ما پیشرفت کرده است اما فرهنگ ما نیز باید پیشرفت کند. ما باید ساختارهای خانواده، نحوۀ تربیت کودکان و چگونگی پرورش همکاری بین تمام مردم، به‌خصوص بین زنان و مردان را در تمام حیطه‌ها بررسی کنیم.

در سال‌های اخیر به دلیل اینکه قانون اساسی جدید و تغییرات حقوقی، حمایت بیشتری برای زنان فراهم کرده است، مسأله پیشرفت زنان از اهمیت بیشتری برخوردار شده است. نمایندگان گروه‌های مختلف، مسیحی، مسلمان، یهودی و مردم بومی آمازیغ  (Amazigh)، در این گفت‌وگو شرکت کردند و بر این نکته تأکید کردند که همزیستی تنها با شرکت کامل زنان در حیات اجتماع امکان‌پذیر است.

سحر دلی، مدیر یک سازمان فرهنگی آمازیغ اظهار داشت «سرکوب زنان در تمامی میادین وجود دارد. محدودیت‌های سرکوبگرانه با مسائل دیگری چون تفاوت‌های دینی، نژادی و فرهنگی مرتبط است.»

خانم دلی کلیشه‌های موجود در اجتماع که خشونت علیه زنان را توجیه می‌کنند شرح داد و با اشاره به حکایت‌هایی از رهبران زن در گذشته، ازجمله طاهره – از زنان نام‌آور بهائی و قهرمان آزادی زنان–  دربارۀ دستاوردهایی صحبت کرد که درصورت تغییر نگرش نسبت به زنان حاصل می‌شود. «امروز برای آنکه تغییرات قانونی بتوانند تحقق یابند، ما باید به موضوعات فرهنگی بپردازیم. اگر در تصور جمعی مردم تونس تغییری ایجاد نشود، نقش زنان در اجتماع تحولی نخواهد یافت….»^[۱۶]

نکته جالب در متن انگلیسی این خبر، در همین رسانه خبری بهائی، این است که از آقای محمد بن‌موسی به‌عنوان نماینده دفتر امور خارجه جامعه بهائیان تونس نام می‌برد. این مطلب در متن فارسی موردغفلت واقع شده، ولی اشارۀ به آن مهم است. این نکته نشان می‌دهد که برخلاف قانون اساسی و قوانین جاری تونس و نظر و دیدگاه مقامات کشوری که قبلاً بیان شد؛ در تونس محفل ملی بهائیان تشکیل شده و این محفل برای خود دفتر امور خارجه ایجاد کرده و آقای بن‌موسی (احتمالاً یکی از اعضای محفل ملی بهائیان تونس) به نمایندگی از آن دفتر در این کافه فرهنگی شرکت جسته است.^[۱۷] نکته مهم دیگر آن است که دفاتر امورخارجه (یا به نام جدیدشان، دفاتر امور عمومی)، مؤسساتی هستند که به‌لحاظ نمودار تشکیلاتی بهائی، وابسته به محفل ملی بهائیان هر کشورند؛ ولی نحوه و برنامه فعالیت ‌آن‌ها زیر نظر بیت‌العدل جهانی تنظیم می‌شود و در هماهنگی تنگاتنگ با دفتر جامعه بین‌المللی بهائی در نیویورک و شعب آن، اجرا می‌شود.

کلیسای جامع تونس

 

این در حالی است که طبق اذعان منابع بهائی در تونس، با اصلاح قانون انتخابات تونس، پس از بهار عربی، هر فرد تونسی، صرف نظر از وابستگی دینی، می‌تواند به عضویت مجلس ملی یا شوراهای شهر و روستا درآید.^[۱۸] به‌نظر می‌رسد بهائیان به‌خاطر ممنوعیت مشارکت در فعالیت سیاسی و فقدان پایگاه اجتماعی، تمرکز خود را بر حضور در فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی و نشان دادن خود در چارچوب اقدامات توسعه اجتماعی – اقتصادی متمرکز کرده‌اند. برگزاری جلسه‌ای به مناسبت دهمین سالگرد انقلاب تونس و روز جهانی حقوق بشر، از سوی محمد بن‌موسی، عضو دفتر امور خارجه محفل بهائیان تونس، با حضور نماینده مجلس و عضو دفتر سازمان ملل در تونس و چند تن از نمایندگان گروه‌های دینی، بدون اشاره به بهائیت و یا علامتی از این گروه در محل جلسه، نشانه فقدان پایگاه و عدم قانون‌مداری این گروه در آن کشور است.^[۱۹]

علی‌رغم درخواست‌های جامعه بهائی، دولت تونس بهائیت را به رسمیت نشناخته و به ‌آن‌ها وضعیت قانونی اعطا نکرده است. در ۲۱ فوریه ۲۰۱۹، یک دادگاه اداری، اجازه تأسیس انجمن و تشکیلات به نفع بهائیت را صادر کرد. اعضای جامعه بهائی گزارش دادند که دادستان کل سپس با ارجاع به فتوای صادرشده توسط مفتی اعظم تونس در سال ۲۰۱۶، به این حکم اعتراض کرد و پرونده تا پایان سال همچنان مفتوح بوده است. مسئولان جامعه بهائی گزارش داده‌اند که قادر به تجدیدنظر خواهی درمورد رای دادگاه، که دادخواست ‌آن‌ها را برای ثبت انجمن رد کرده، نیستند. تا پایان سال نیز، وزارت کشور به درخواست جامعه بهائی پاسخی نداد.

گروه‌های اقلیت مجاز می‌توانند طبق قانون انجمن‌ (هایی) برای رسیدگی به جامعه خود، تأسیس کنند؛ حساب بانکی داشته باشند و فعالیت‌های مالی مانند کارهای خیریه و دریافت کمک‌های مالی معاف از مالیات از انجمن‌های دیگر موردتأیید دولت، داشته باشند و ثبت کنند؛ مشروط بر اینکه آن انجمن خود را به‌عنوان نماینده همه افراد آن جامعه اقلیت تلقی نکند. ازآنجاکه جامعه بهائی ثبت نشده است، نمی‌تواند حساب بانکی داشته باشد، جمع‌آوری پول را سازماندهی کند، یا مدرسه دینی مخصوص دانش‌آموزان بهائی تأسیس کند. گروه بهائی از وزیر امور محلی درخواست کرده یک قبرستان بهائی ایجاد کند؛ اما هنوزپاسخ مساعدی دریافت نکرده‌اند.

رهبران بهائی گزارش دادند که هیچ موردی از بازجویی از اعضای جامعه بهائی توسط نیروهای امنیتی در طول سال ۲۰۲۰ وجود نداشته است.

کنیسه یهودیان در الجربا – تونس

 

نتیجه‌گیری

بیش از ۹۹ درصد جمعیت بهائی در تونس مسلمان هستند و مسیحیان، یهودیان، بهائیان و کافران و غیرباورمندان به دین الهی، کمتر از ۱ درصد از جمعیت کشور را تشکیل می‌دهند. بهائیت از حدود سال ۱۹۲۱، به تونس راه یافت. در این مدت تعداد اعضای جامعه بهائی تونس رشد چندانی نکرده است و حدود ۱۵۰ نفر تخمین زده شده است. این که بهائیت نتوانسته است در طول یک‌صدسال هیچ رشد قابل‌توجهی در تونس داشته باشد به عوامل متعددی بستگی دارد؛ نخست، دشمنی بهائیت با اسلام و منسوخ دانستن آن و نفی خاتمیت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم که در جامعه نودونه درصدی تونسی، او را به بن‌بست رسانده است؛ دوم آنکه شعارهای فریبنده آن برای مردم جاذبه‌ای نداشته است و سوم اینکه مردم حاضر نیستند قیمومت تشکیلات بهائیت مستقر در اسرائیل را بپذیرند و عضو یک سازمان دین‌نما بشوند. دولت تونس بهائیت را به‌عنوان فرقه‌ای بدعت‌آمیز و خارج از اسلام می‌شناسد. بااین‌حال برخلاف تعلیم بهائی مبنی بر “الزام بهائیان به اطاعت از قوانین کشور متبوع”، درحال‌حاضر نهادها و مؤسسات اداری بهائی در کشور تونس تشکیل شده و مشغول فعالیت هستند.

منابع          

                                                                                  

۱-World Population Prospects – Population Division – United Nations

۲- گل‌افزانی، صادق رمضانی: نگاهی به وضعیت زبان فارسی در تونس، از گذشته تا حال. در وبگاه فرهنگستان زبان فارسی بایگانی‌شده در ۶ فوریه ۲۰۱۵

۳- https://2001-2009.state.gov/g/drl/rls/irf/2007/90222.htm

۴- International Religious Freedom Report 2017: Tunisia. United States Bureau of Democracy, Human Rights and Labor (September 14, 2017)

۵- Tunisia 2018 International Religious Freedom Report”, Executive Summary

۶- https://www.state.gov/reports/2019-report-on-international-religious-freedom/tunisia , EXECUTIVE SUMMARY

۷- شامل کشورهای الجزایر، مراکش، صحرای غربی، تونس، موریتانی، سنگال، گینه، ساحل عاج

۸- Hands of the Cause Residing in the Holy Land. “The Bahá’í Faith: 1844–۱۹۶۳: Information Statistical and Comparative, Including the Achievements of the Ten Year International Bahá’í Teaching & Consolidation Plan 1953–۱۹۶۳” . pp. ۱۱۸–۱۱۹

۹- U.S. State Department (September 14, 2011). “International Religious Freedom Report 2011: Tunisia” . Retrieved 2013-08-03.

۱۰-Tunisia 2018 International Religious Freedom Report” (PDF). https://www.loc.gov/search/?in=&q=Tunisia%2C2018&new=true&st=  ۲۰۱۸٫

۱۱-“Most Bahá’í Countries”. International > Regions > Northern Africa. The Association of Religion Data Archives. 2010. Retrieved 2013-08-03.

۱۲-https://www.bic.org/ , https://news.bahai.org/

۱۳-http://www.bahairights.org

۱۴-https://web.archive.org/web/20130306021729/http://www.tunisialive.net/2013/02/26/tunisias-spiritual-pluralism-the-bahai-faith/

۱۵-https://news.persian-bahai.org/1381

۱۶-https://news.bahai.org/story/1410/

۱۷- https://www.loc.gov/search/?in=&q =Tunisia%2C2018&new =true&st= 2018.

۱۸- https://www.state.gov/reports/2019-report-on-international-religious-freedom/tunisia/ p.3.

پیوست ۱- فتوای مجمع فقهی دانشگاه الأزهر دربارۀ بهائیت

أصدر دارالافتاء التابعة للأزهرالشریف فتوی تؤكد ان البهائیة فكر منحرف و معتنقها مرتد، وفقاً لنص الفتوی

بسم الله و الحمد لله، و الصلاة و السلام على رسول الله، و بعد

فالبهائیة فرقة مرتدة عن الإسلام، لایجوز الإیمان بها، و لاالاشتراك فیها، و لاالسماح لها بإنشاء جمعیات أو مؤسسات، و ذلك لأنها تقوم على عقیدة الحلول، و تشریع غیر ما أنزل الله، و ادعاء النبوة، بل و الألوهیة، و هذا ما أفتى به مجمع البحوث الإسلامیة فی عهد الشیخ جادالحق، و أقره المجمع الحالی.

یقول فضیلة الشیخ جادالحق على جادالحق شیخ الأزهر السابق ـ رحمه الله: و البابیة أو البهائیة فكر خلیط من فلسفات و أدیان متعددة، لیس فیها جدید تحتاجه الأمة الإسلامیة لإصلاح شأنها و جمع شملها، بل وضُح أنها تعمل لخدمة الصهیونیة و الاستعمار، فهی سلیلة أفكار و نحل ابتلیت بها الأمة الإسلامیة حرباً على الإسلام و باسم الدین”.

كما أصدر مجمع البحوث الاسلامّیة بالأزهر الشّریف بیانًا عن البهائیة و البهائیین نُشِرَ فی عددٍ من الصّحف المصریة و العربیة بتاریخ ۲۱/۱/۱۹۸۶م ندّد فیه بهذه الدعوة الدّینیة و نسب الیها البطلان مُستندًا فی ذلك الى دلیلین: كان دلیله الأول هو منافاة تعالیمها للإسلام بجحودها القیامة و البعث و الجّنة و النّار و إنكارها ختم النّبوّة، و بقولها بحلول الله فی شخص البهاء، و بتبدیلها الأحكام التی جاء بها الاسلام و كان دلیله الثانی هو مقاومة المجتمع الاسلامی لها إمّا بإصدار الفتاوی الشرعیة و القانونیة ضدّها و إمّا بصدور الأحكام القضائیة بِردّة معتنقیها، و إمّا بقتل و تنكیل أتباعها كما حدث فی ایران. وأنهى مجمع البحوث الاسلامیة بیانه بِحَثِّ السّلطات التشریعیة و التنفیذیة و القضائیة فی مصر على القضاء على هذه الفئة.

پیوست ۲ نظر مجمع فقهی عربستان که جایگاه مرجعیت فقهی و دینی برای کشورها و جوامع اهل سنت و جماعت دارند، دربارۀ بهائیت.

القرار الرابع

حكم البهائیة والانتماء إلیها

الحمد لله و الصلاة و السلام على من لانبی بعده. و بعد:

فقد استعرض مجلس المجمع الفقهی نحلة البهائیة، التی ظهرت فی بلاد فارس (إیران) فی النصف الثانی من القرن الماضی و یَدین بها فئة من الناس، منتشرون فی البلاد الإسلامیة و الأجنبیة إلى الیوم.

و نظرالمجلس فیما كتبه و نشره كثیر من العلماء و الكتاب و غیرهم من المطلعین على حقیقة هذه النِّحلة و نشأتها و دعوتها و كتبها و سیرة مؤسسها المدعو میرزا حسینعلی المازندرانی المولود فی ۲ من المحرم ۱۲۳۳-۱۲ من تشرین الثانی/ نوفمبر ۱۸۱۷م و سلوك أتباعه، ثم خلیفته ابنه عباسی‌أفندی المسمی عبدالبهاء و تشكلاتهم الدینیة التی تنظم أعمال هذه الفئة و نشاطها.

و بعد المداولة و اطلاع المجلس على الكثیر من المصادر الثابتة، و التی یعرضها بعض کتب البهائیین أنفسهم تبین لمجلس المجمع ما یلی:

۱- أن البهائیة دین جدید مخترع، قام على أساس البابیة، التی هی أیضا دین جدید مخترع، ابتدعه المسمى باسم (علی‌محمد) المولود فی أول المحرم ۱۲۳۵ه. تشرین الأول/ أكتوبر ۱۸۱۹ م فی مدینة شیراز، و قد اتجه فی أول أمره اتجاهاً صوفیاً فلسفیاً على طریقة الشیخیة، التی ابتدعها شیخه الضال كاظم الرشتی خلیفة المدعو أحمد زین‌الدین الأحسائی، زعیم طریقة الشیخیة، الذی زعم أن جسمه کجسم الملائكة نورانی و انتحل سفسطات و خرافات أخرى باطلة.

و قد قال علی‌محمد بقولة شیخه هذه، ثم انقطع عنه و بعد فترة ظهر للناس بمظهر جدید أنه هو علی‌بن‌أبی‌طالب، الذی یروی فیه عن الرسول صلی الله علیه و سلم أنه قال:

(أنا مدینة العلم و علی بابها) و من ثم سمى نفسه «الباب» ثم ادعى أنه الباب للمهدی المنتظر، ثم قال أنه المهدی نفسه، ثم فی أخریات أیامه ادعى الألوهیة و سمى نفسه الأعلى، فلما نشأ میرزا حسینعلی المازندرانی (المسمى بالبهاء) المذكور – و هو معاصر للباب – اتبع الباب فی دعوته، و بعد أن حوکم و قتل لكفره و فتنته، أعلن میرزا حسینعلی أنه موصی له من الباب برئاسة البابیین و هكذا صار رئیساً علیهم و سمى نفسه (بهاءالدین).

ثم تطورت به الحال حتى أعلن (أن جمیع الدیانات جاءت مقدمات لظهوره و أنها ناقصة لایكملها إلا دینه، و أنه هو المتصف بصفات الله، و هو مصدر أفعال الله، و أن اسم الله الأعظم هو اسم له، و أنه هو المعنی برب العالمین، و کما نسخ الإسلام الأدیان التی سبقته تنسخ البهائیة الإسلام).

و قد قام الباب و أتباعه بتأویلات لآیات القرآن العظیم، غایة فی الغرابة و الباطنیة بتنزیلها على ما یوافق دعوته الخبیثة، و أن له السلطة فی تغییر أحكام الشرائع الإلهیة، و أتی بعبادات مبتدعة یعبده بها أتباعه.

و قد تبین للمجمع الفقهی بشهادة النصوص الثابتة عن عقیدة البهائیین التهدیمیة للإسلام، و لاسیما قیامها على أساس الوثنیة البشریة، فی دعوى ألوهیة البهاء و سلطته فی تغییر شریعة الإسلام.

لذا یقرر المجمع الفقهی بإجماع الأراء:

خروج البهائیة، و البابیة عن شریعة الإسلام و اعتبارهاً حربا علیه، و كفر أتباعهما كفر بواحاً سافراً لاتأویل فیه.

و إن المجمع لیحذر المسلمین فی جمیع بقاع الأرض من هذه الفئة المجرمة الكافرة، و یهیب بهم أن یقاوموها، و یأخذوا حذرهم منها، لاسیما أنها قد ثبت مساندة الدول الاستعماریة لها لتمزیق الإسلام والمسلمین…

و الله الموفق..

التوقیع على قرار

 حكم البهائیة والانتماء إلیها

  الرئیس

عبدالله الرقمید

رئیس مجلس القضاء الاعلی فی المملکه العربیه السعودیه

نائب الرئیس

محمد علی الحركان الأمین العام لرابطة العالم الإ سلامی

الاعضاء

عبدالعزیزبن‌عبدالله بن‌باز                                             

 محمد محمود الصواف

الرئیس العام لادارات البحوث العلمیة

و الإفتاء و الدعوة و الإرشاد فی المملكة العربیة السعودیة

صالح‌ بن‌عثمیعین                                                    

  محمد بن‌عبدالله السبیل

محمد رشید قبانی                                                      

 مصطفی الزرقاء

محمد رشیدی                    

عبدالقدوس الهاشمی الندوی      ابوبکر جومی                    

پیوست ۳ نظر مجمع فقهی سازمان همکاری‌های اسلامی (۱۹۸۸)

قرار بشأن البهائیِّة

فى: الخمیس ۱۱ فبرایر ۱۹۸۸ طباعة البرید الالكترونى

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمد لله رب العالمین والصلاة و السلام على سیدنا محمد خاتم النبین، و على آله  وصحبه أجمعین

قرار رقم: ۳۴ (۴/۹)^۱

بشأن البهائیِّة

إن مجلس مجمع الفقه الإسلامی الدولی المنعقد فی دورة مؤتمره الرابع بجدة فی المملكة العربیة السعودیة من ۱۸-۲۳ جمادى الآخرة ۱۴۰۸هـ الموافق ۶-۱۱ فبرایر۱۹۸۸م،

انطلاقًا من قرار مؤتمر القمة الإسلامی الخامس المنعقد بدولة الكویت من ۲۶-۲۹ جمادى الأولى ۱۴۰۷هـ، الموافق ۲۶-۲۹ كانون الثانی(ینایر)۱۹۸۷م، و القاضی بإصدار مجمع الفقه الإسلامی الدولی، رأیه فی المذاهب الهدامة التی تتعارض مع تعالیم القرآن الكریم والسنة المطهرة.

واعتبارًا لما تشكله البهائیة من أخطار على الساحة الإسلامیة، و ما تلقاه من دعم من قبل الجهات المعادیة للإسلام.

و بعد التدبر العمیق فی معتقدات هذه الفئة  والتأكد من أن البهاء، مؤسس هذه الفرقة، یدعی الرسالة، و یزعم أن مؤلفاته وحی منزل، و یدعو الناس أجمعین إلى الإیمان برسالته، و ینكر أن رسول الله صلى الله علیه وسلم هو خاتم المرسلین و یقول إن الكتب المنزلة علیه ناسخة للقرآن الكریم، كما یقول بتناسخ الأرواح.

وفی ضوء ما عمد إلیه البهاء، فی كثیر من فروع الفقه بالتغییر والإسقاط، و من ذلك تغییره لعدد الصلوات المكتوبة و أوقاتها، إذ جعلها تسعًا تؤدی على ثلاث مرات، فی البكورة مرة، و فی الآصال مرة، و فی الزوال مرة، و غیر التیمم، فجعله یتمثل فی أن یقول البهائی: (بسم الله الأطهر الأطهر)، و جعل الصیام تسعة عشر یومًا، تنتهی فی عید النیروز، فی الواحد و العشرین من آذار (مارس) فی كل عام وحوّل القبلة إلى بیت البهاء فی عكا بفلسطین المحتلة، و حرم الجهاد وأسقط الحدود، و سوى بین الرجل و المرأة فی المیراث، و أحل الربا.

و بعد الاطلاع على البحوث المقدمة فی موضوع (مجالات الوحدة الإسلامیة) المتضمنة التحذیر من الحركات الهدامة التی تفرّق الأمة، و تهز وحدتها، و تجعلها شیعًا و أحزابًا،  وتؤدی إلى الردة  و لبعد عن الإسلام.

قرر ما یلی:

اعتبر أن ما ادعاه البهاء من الرسالة، و نزول الوحی علیه، و نسخ الكتب التی أنزلت علیه للقرآن الكریم، و إدخاله تغییرات على فروع شرعیة ثابتة بالتواتر، هو إنكار لما هو معلوم من الدین بالضرورة، و منكر ذلك تنطبق علیه أحكام الكفار بإجماع المسلمین.

و یوصی بما یلی:

وجوب تصدی الهیئات الإسلامیة، فی كافة أنحاء العالم، بما لدیها من إمكانات، لمخاطر هذه النزعة الملحدة التی تستهدف النیل من الإسلام، عقیدة و شریعة و منهاج حیاة.

و الله أعلم؛

۱- مجلة المجمع (العدد الرابع، ج۳، ص ۲۱۸۹ ).

 

^[۱]. https://www.state.gov/reports/2020-report-on-international-religious-freedom/tunisia/

 

^[۲].  گزارش ۲۰۱۹ سازمان آزادی‌های دینی بین‌المللی امریکا درباره فعالیت‌های حقوق بشری درکشور تونس

https://www.state.gov/reports/2019-report-on-international-religious-freedom/tunisia/

 

^[۳]. Ahmad Adhoum

^[۴].https://www.state.gov/reports/2019-report-on-international-religious-freedom/tunisia/

 

^[۵]. شامل کشورهای الجزایر، مراکش، صحرای غربی، تونس، موریتانی، سنگال، گینه، ساحل عاج.

^[۶]. طبق تعریف تشکیلات اداری بهائی، اگر تعداد بهائیان در یک شهر بین ۱ تا ۸ نفر بهائی بالای ۲۱ سال باشد، به آن جمعیت بهائی می‌گویند.

^[۷]. Compiled by Hands of the Cause Residing in the Holy Land. “The Bahá’í Faith: 1844–۱۹۶۳: Information Statistical and Comparative, Including the Achievements of the Ten Year International Bahá’í Teaching & Consolidation Plan 1953–۱۹۶۳” . pp. ۱۱۸–۱۱۹

^[۸]. U.S. State Department (September 14, 2011). “International Religious Freedom Report 2011: Tunisia” . Retrieved 2013-08-03.

^[۹]. Tunisia 2018 International Religious Freedom Report” (PDF). United States Department of State – Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor. 2018.

^[۱۰]. The Association of Religion Data Archives

^[۱۱]. “Most Bahá’í Countries” . International > Regions > Northern Africa. The Association of Religion Data Archives. 2010. Retrieved 2013-08-03.

^[۱۲]. https://www.bic.org/ , https://news.bahai.org/

 

^[۱۳]. http://www.bahairights.org

 

^[۱۴]. https://web.archive.org/web/20130306021729/http://www.tunisialive.net/2013/02/26/tunisias-spiritual-pluralism-the-bahai-faith/

 

^[۱۵]. همان

 

^[۱۶]. https://news.persian-bahai.org/1381

 

^[۱۷]. https://news.bahai.org/story/1410/  says Mohamed ben Moussa of the country’s Baha’i office of external affairs “Religion should be in harmony with science and reason!”

 

^[۱۸].  https://www.loc.gov/search/?in=&q=Tunisia%2C2018&new=true&st=

 

^[۱۹].https://www.state.gov/reports/2019-report-on-international-religious-freedom/tunisia , Executive Summary, p.3.