«گمان» و آمار بهائيان

آمار از علومی است که نقش مهمی در تحلیل پدیده‌ها دارد و سبب تصمیم‌سازی برای نهادها و افراد می‌شود. اهمیت این علم آن‌چنان است که مؤسسات بزرگی در دنیا به‌طور حرفه‌ای به کار آمارگیری پرداخته‌اند و مشتریان زیادی دارند. درآمد بالا برای برخی سفارش‌ها، در کنار جذابیت این تحلیل‌ها ــ خصوصاً در فضای رسانه‌ای امروزــ سبب شده است که در کنار این مؤسسات حرفه‌ای، برخی مؤسسات غیرحرفه‌ای نیز در این زمینه فعال شوند.

عموم افراد جامعه بدون دانستن مسائل پیچیده آماری مانند روش‌های نمونه‌گیری، سطح اطمینان، میزان تعمیم‌پذیری، ابزارهای نمونه‌گیری و مواردی از این دست از یکسو و ناآگاهی از پشتوانۀ علمی مؤسسه آمارگیرنده از سوی دیگر، تنها با دیدن چند نمودار و جدول، شروع به تحلیل و تصمیم‌گیری می‌کنند. درصورتی‌که نتیجه تحلیل داده‌های آماری ممکن است متفاوت از نتایجی باشد که خود مؤسسۀ آمارگیرنده اعلام کرده است و البته چنین تحلیلی نیازمند تخصص است.

برای نمونه، اخیراً یک گروه مطالعاتی هلندی ــ ایرانی به نام «گمان»، تحقیقی را منتشر کرده که نشان از بی‌دین شدن نیمی از ایرانیان دارد! در کنار این، آماری چون اعلام اینکه فقط یک‌سوم ایرانیان شیعه‌اند، اکثر افراد جامعه نماز نمی‌خوانند، اکثریت جامعه به دنیای پس از مرگ اعتقاد ندارند و بسیاری دیگر از این آمارها، تعجب بسیاری را برانگیخته است. نتایج عجیب این تحقیق در حوزۀ عملکرد دینی جامعه و تفاوت آشکار آن با حس عمومی افراد، سبب شد تا ابتدا آن را از چند منظر مورد بررسی قرار دهیم و سپس در موضوع خاص جمعیت بهائی، خصوصاً در ایران نیز نکاتی را ارائه کنیم.

۱٫ تناقض این تحقیق با نتایج تحقیقات مؤسسات حرفه‌ای دنیا مانند Pew Research Center:

طبق تحقیقی که مؤسسه پیو در سال ۲۰۱۹ درباره میزان عبادت در ۱۰۵ کشور منتشر کرد، نرخ عبادت و نیایش روزانه افراد در ایران در حدود ۸۷% اعلام شد، که در تضاد کامل با نتایج تحقیق مزبور است.

۲٫ خروجی‌های سریع در سطح وسیع موضوعات:

سختی کار آمارگیری برای تعمیم نتایج به‌حدی است که پروژه‌های آمارگیری، بعضاً چندساله تعریف می‌شوند. برای نمونه همان تحقیق مؤسسه پیو در بازه ۱۰ سالۀ ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۷ انجام شد، درحالی‌که تحقیق آن مؤسسۀ هلندی، فقط در طی ۱۵ روز انجام گرفته است!

۳٫ استفاده از نمونه‌های خاص که بیانگر کل جامعه آماری نیستند:

در آمارگیری، نمونه آماری باید تصادفی باشد؛ بدین معنی که هیچ‌گونه انتخاب خاصی در آن دخیل نباشد تا بتوان نتایج آن را به کل جامعه آماری تعمیم داد.

در تحقیق مؤسسۀ گمان، فقط ۳% افرادِ مورد تحقیق این آمارگیری از جمعیت روستایی هستند، ۶۸% مرد و ۸۵% دارای تحصیلات عالیه هستند. بنابراین معلوم می‌شود که این نمونه آماری، بیانگر واقعیت کل جامعه ایران نیست.

۴٫ استفاده از ابزارهای خاص مانند فیسبوک، توییتر و تلگرام برای نمونه‌گیری:

عدم دسترسی همه جامعه به این ابزارها از یک‌طرف و عدم علاقه‌مندی و تمرکز افراد در پاسخ‌گویی در این ابزارها از طرف دیگر، صحت پاسخ‌ها و تعمیم‌پذیری آن را مورد تردید جدی قرار می‌دهد. امروزه در دنیا حتی در نظرسنجی‌های انتخاباتی در کشورهای پیشرفته، به آمارهای شبکه‌های اجتماعی اکتفا نمی‌کنند.

۵٫ استفاده از روش غلط نمونه‌گیری:

برطبق کتب و مقالات معتبر آماری، روش نمونه‌گیری گلوله‌برفی آنلاین که در این تحقیق از آن استفاده شده، برای سنجش افکار عمومی و تعمیم آن در سطح جامعه روشی کاملاً غلط است. چون این روش برای تمرکز بر یک قضیه یا یک پروژه مورد استفاده قرار می‌گیرد. استفاده از آن روش در این تحقیق، نشانگر حرفه‌ای نبودن تیم و مؤسسه تحقیق است. لذا نتایج این تحقیق، بیشتر بازگوکنندۀ نظرات افراد نزدیک به این مؤسسه است تا واقعیت موجود در جامعه.

۶٫ مطرح‌کردن سؤال‌های کلی و مبهم:

برای نمونه دین‌داری دارای شاخصه‌های بسیاری از پایبندی به احکام و اخلاق و مناسک و داشتن اعتقادات است. بنابراین نمی‌توان با یک سؤال مثل اینکه: «شما دین‌دار هستید یا بی‌دین؟» به واقعیت رسید. مؤسسات حرفه‌ای مانند پیو سؤالات بسیار مشخصی در همین زمینه پرسیده‌اند، مانند اینکه «آیا روزانه نماز می‌خوانید؟» لذا پرسیدن سؤالات کلی در این تحقیق مانند انسان‌گرا بودن، اخلاق‌گرا بودن، عقل‌گرا بودن و… درحالی‌که اکثر ادیان قائل به اخلاق و عقل هستند، نتیجۀ درستی به دست نمی‌دهد.

به‌نظر می‌رسد یکی از آسیب‌های جدی در زندگی اجتماعی و حتی دینی در دنیای امروز، مواجهه با سیل نظرها و تحقیق‌های شبه‌علمی و نه علمی است. درواقع به کمک شبکه‌های اجتماعی، عموم افراد جامعه با نظرها و تحلیل‌هایی مواجه می‌شوند که رنگ و بوی علمی دارند، اما در هیچ مؤسسه علمی و پژوهشکده و دانشگاهی مورد پذیرش قرار نمی‌گیرند. لذا اعتماد نکردن به آمارهای شبکه‌های اجتماعی ــ حتی آنانی که ظاهری علمی دارند ــ و تحقیق‌کردن درباره هریک از آن‌ها، از توانمندی‌هایی است که انسان‌های عصر جدید باید داشته باشند.

گذشته از این اشکالات کلی که به این نظرسنجی آماری وارد است، درمورد تعداد افراد بهائی نکاتی وجود دارد که در ادامه به آن می‌پردازیم.

از زمانی که شوقی‌افندی تشکیلات بهائی را راه‌اندازی کرد، جمع‌آوری اطلاعات و آمار دقیق و جزءبه‌جزء بهائیان بخشی از کارهای معمول تشکیلات بود. این کار توسط محافل محلی و ملی هر کشور انجام می‌شود. حتی ریزترین مشخصات و رفتارهای بهائیان به تشکیلات بهائی گزارش می‌شود که گاه منجر به برخوردهای زننده‌ای با بهائیان به‌خاطر این گزارش‌ها می‌شود. جمع‌آوری اطلاعات بهائیان و حتی آشنایان و دوستان آنان آن‌قدر برای تشکیلات اهمیت داشته و دارد که بخشی را ویژۀ این موضوع در تشکیلات اختصاص داده‌اند و لجنۀ احصائیه نام‌گذاری کرده‌اند. شوقی دربارۀ اهمیت جمع‌آوری آمار چنین دستور داده است: «درخصوص احصائیه، محافل محلیه را پی‌درپی تذکّر دادند که در قضیۀ احصائیه و اکمال آن همت بلیغ مبذول دارند. بار دیگر به عموم تذکر دهند که عموم من دون استثناء رجالاً و نساءً اقدام و مشارکت نمایند. احصائیه ناقص مقبول نه. …عموم محافل و منشیان و جمعیت‌های بهائی اکیداً به تمام قوا قیام به اجرای این دستور مبارک نمایند و در انجام این منظور مهم و حیاتی، ادنی مسامحه و مساهله را جایز ندانند و به لجنه‌های احصائیه در هر نقطه صریحاً و اکیداً ابلاغ نمایند که بر وفق نظامات اداری و دستورالعمل‌های لجنۀ ملّی احصائیه، اوراق تسجیلی را تکمیل و نواقص مشهوده را کاملاً مرتفع فرمایند» (اخبار امری، شماره ۵ شهریور ۱۳۲۹، ص ۱۰۰).

هم‌اکنون نیز بیت‌العدل همه‌ساله آمار دقیقی از تمام محافل ملی کشورها دریافت می‌نماید. این داده‌های آماری در فرم مخصوصی تا انتهای ماه آگوست هر سال باید به مرکز جهانی بهائی فرستاده شود. (Margit Warburg, WORLD CITIZENS, Brill Publications, 2006, The Netherlands, p.218.)

درنتیجه با داشتن چنین اطلاعات دقیقی از افراد بهائی، بیت‌العدل به‌راحتی می‌تواند آمارهای مختلف و گوناگون و مختلف از تعداد و جنسیت و مکان و زادگاه و… بهائیان را منتشر کند، کاری که تاکنون انجام نداده است و به‌نظر هم نمی‌رسد که هیچ‌گاه دست به چنین کاری بزند؛ چراکه روشن شدن تعداد واقعی بهائیان به دلیل انگشت‌شمار بودن آنان در میان جمعیت انسان‌های روی زمین جلوۀ خوبی ندارد و به‌صورت رسمی نشان می‌دهد که ادعای دخول افواج مؤمنین به شکست انجامیده است.

آمار نادرست ارائه شده توسط گمان

ازاین‌گذشته، با شواهد مختلفی می‌توان تخمین نسبتاً دقیقی از تعداد بهائیان به‌دست آورد.

در ایران بهائیان بعضاً ادعا می‌کنند که ۳۰۰هزار نفر هستند، درحالی‌که طبق داده‌های سرشماری سال ۱۳۹۵، از میان نزدیک به ۸۰ میلیون نفر جمعیت کشور ایران، فقط ۴۰۵۵۱ نفر گزینۀ سایر را انتخاب کرده‌اند و برای ۱۲۴۵۷۲نفر نیز گزینۀ اظهارنشده علامت خورده است. یادآور می‌شود که بهائیان تقیه را حرام می‌دانند و روش آنان این است که هرکجا بتوانند ابراز می‌کنند که بهائی هستند تا به این روش تبلیغ آیین خود را هم کرده باشند و از حساسیت افراد نسبت به آیین بهائی بکاهند. به همین دلیل احتمال اینکه بهائیان خود را در زمرۀ مسلمانان نشان دهند، کم است. درنتیجه جمعیت بهائی را در آمارهای دینی باید در گزینۀ سایر درنظر بگیریم و تعداد بهائیان را حداکثر ۶۰ هزار نفر بدانیم، اگرچه این رقم شامل پیروان مذاهب صائبی، هندو، سیک و… هم می‌شود. از سوی دیگر، این آمار با تحلیل جمعیتی بهاییان از منظر مهاجرتی آنان هم مطابقت دارد، زیرا در ۱۰۰ سال گذشته بنا به دلایل متعددی، از جمله سیاست‌های تبلیغی شوقی و شرایط زندگی عموم مردم ایران، مهاجرت حدود ۴۰ هزار نفر از بهاییان ایران به خارج، بسیار بیشتر از مهاجرت مسلمانان ایران به خارج از ایران ثبت شده است که به طور متعارف نشانگر رشد منفی بهائیت در ایران خواهد بود.

حالا اگر دست‌بالا همان ۶۰ هزار نفر را هم به‌عنوان پیروان آیین بهائی در ایران درنظر بگیریم، جمعیت بهائیان نسبت به ۸۰ میلیون جمعیت ایران حدود ۵صدم درصد یا نیم هزارم خواهد بود، درحالی‌که این عدد در نظرسنجی مؤسسه گمان ۰٫۵ درصد بیان شده است، یعنی با خطایی حداقل ده برابر. این خطا البته در نسبت سایر اقلیت‌ها هم به چشم می‌خورد، زیرا طبق آخرین آمار رسمی کشور جمعیت زرتشتی‌های ایران که یک اقلیت رسمی در کشور هستند، ۲۵ هزار نفر قید شده‌‎اند، ولی این عدد در نظر سنجی گمان بیش از دویست برابر خطا را نشان می‌دهد. چه بسا همین خطا در جامعه بهاییان هم رخ داده باشد.

برای آگاهی بیشتر درمورد جمعیت و آمار بهائیان، مراجعه کنید به: محمد فتاح‌زاده، جمعیت بهائی از ادعا تا واقعیت، فصلنامۀ بهائی‌شناسی، سال اول، شماره اول، صص۵۲-۶۲٫