علی تهرانی
کلید واژه: اشراق خاوری، ایقان، قیامت.
چکیده
در این مقاله سند روایت «إذا قام القائم، قامت القیامة» که در کتاب ایقان (نوشته میرزاحسین‌علی بهاءالله) به‌عنوان حدیثی مشهور معرفی شده، بررسی می‌شود. اگرچه در مراجع حدیثی اثری از این روایت پیدا نشد، اما اشراق خاوری در کتاب قاموس ایقان سندی برای آن، به نقل از کتاب «رسالۀ شرح عرشیه» شیخ احمد احسائی ارائه کرده است. مراجعه به کتاب شیخ احمد احسائی نیز ما را نه‌تنها به سند این روایت نمی‌رساند، که مشاهده می‌شود اساساً چنین روایتی در آن کتاب نیز وجود ندارد و متأسفانه هنگام نقل از آن در کتاب قاموس ایقان، در میان متن آن، این روایت گنجانده شده است.
اشاره
سال‌ها پیش، در فضای اینترنت در یکی از وبلاگ‌ها، بحث مکتوب مفصل و جالبی میان فردی به نام «علی تهرانی» و تعدادی بهائی رخ داد. بحث پیرامون حدیثی بود که در کتاب ایقان مطرح شده است و اشراق خاوری (از مبلغان و نویسندگان شهیر بهائی) سندی برای آن ارائه کرده است. چندی پیش نویسنده، مقالۀ اول خود را که در این موضوع نوشته بود برای فصلنامه ارسال کرد. ازآنجاکه این مقاله تحقیق جالبی دربارۀ یکی از جملات کتاب ایقان است، آن را برای استفادۀ خوانندگان محترم فصلنامه، در این شماره می‌آوریم.
مقدمه
یكی از مباحث اعتقادی مهم و زیر بنایی در آئین بهائی، اعتقاد به یکی بودن روز قیامت و روز ظهور قائم است. به این معنا که همۀ آنچه كه در دیانت اسلام دربارۀ قیامت و حوادث آن بیان شده است، منظور قیام قائم موعود اسلام است و قیامت چیزی جز آن نیست.
بررسی کامل این اعتقاد و نیز نقد و بررسی دلایل بهائیان مجال دیگری می‌طلبد، امّا در این نوشتار، یکی از مهم‌ترین مواردی که مورداستناد اهل بهاء و اول از همه شخص بهاءالله است، مورد بررسی قرار می‌گیرد.
سند روایتی مشهور
ایشان در کتاب ایقان صفحه ۹۵ چنین می‌نویسند:
«آیا روایت مشهور را نشنیده‌اند که می‌فرماید: «اذا قامَ القائِمُ قامَتِ القیامَة»؟ و همچنین أئمّه هدی و انوار لاتطفی «هَل ینظُرُونَ إلّا اَن یأتِیهُمُ اللّهُ فِی ظُلَلٍ مِنَ الغَمامِ» را که مسلّماً از امورات محدثه در قیامت می‌دانند، به حضرت قائم و ظهور او تفسیر نمودهاند.»
ایشان جمله‌ای را بیان کرده و از آن به «روایت مشهور» تعبیر می‌کنند که در آن بیان شده است “هرگاه قائم به پا خیزد، قیامت برپا شده است.”
هرچند آیه‌ای که نویسندۀ ایقان از قرآن نقل می‌کند در چاپ‌های نخستین و قدیمی ایقان به‌غلط و به‌صورت «یَومَ یَأتِی اللهُ فِی ظُلَلٍ مِنَ الغَمَام» نوشته شده است، امّا جملۀ «اذا قام القائم قامت القیامة» در تمام نسخه‌های ایقان به همین صورت و به‌عنوان روایت مشهور نقل شده است.
چون جناب بهاءالله در نوشتۀ خود مدرکی برای این سخن ارائه نکرده‌اند، من برای یافتن این روایت مشهور، به جست‌وجو در کتب حدیثی پرداختم. نرم‌افزارهای کتب حدیث، کار جست‌وجو در منابع را بسیار آسان و سریع کرده است، اما با جست‌وجو در این نرم‌افزارها جمله موردنظر پیدا نشد.
پس از آنکه با جست‌وجوهای اولیه نتیجه‌ای نگرفتم، از دوستان بهائی خود خواستم که اگر مدرکی برای این جمله سراغ دارند، بنده را مطّلع کنند. خود آنان مدرکی برای آن سراغ نداشتند و لذا از چند نفر از افراد بااطلاع بهائی این سؤال را پرسیدند امّا آنان نیز منبعی برای این سخن نمی‌شناختند و بعد از گذشت چند ماه از این سؤال نیز پاسخی ارائه نکردند.
دوباره شخصاً به منابع امری بازگشته و قاموس مختصر ایقان را که در سایت کتابخانه بهائی وجود دارد، مطالعه کردم. در آنجا در صفحه ۱۲۲ نیز فقط به این نکته اشاره شده بود که این جمله از احادیث مرویه از امام صادق علیه‌السلام است:
« این حدیث از احادیث مشهورۀ مرویه از صادق آل محمد است که درباره قیامت فرموده و آن را به ظهور و قیام طلعت موعود منتظر قائم آل محمد تأویل فرموده است …».
البته در قاموس مختصر به جهت اختصار، ادامه سخن حذف شده بود که با … نمایش داده شده بود. یکی از دوستان بهائی به من گفت چرا به دنبال این سه نقطه‌ها نمی‌گردی؟ شاید در آن‌ها مدرکی برای جمله‌ای که نویسندۀ ایقان به‌عنوان روایت مشهور نقل می‌کند پیدا کنی.
نکتۀ جالبی بود. لذا شروعی مجدّد و این بار جست‌وجو برای یافتن نسخۀ کامل قاموس ایقان. نسخه‌ای از قاموس ایقان را که در سال ۱۲۸ بدیع توسط “مؤسسۀ ملی مطبوعات امری” چاپ شده بود، پیدا کردم.
در جلد یک از قاموس ایقان صفحه ۵۲ و ۵۳ جناب اشراق خاوری چنین می‌نویسند:
«این حدیث از احادیث مشهورۀ مرویۀ از صادقِ آلِ محمد است که درباره قیامت فرموده و آن را به ظهور و قیام طلعتِ موعودِ منتظَر قائِم آلِ محمد تأویل فرموده است.
شیخ اکـبَر، شیخ احمدبن‌زین الدین الاحسائی، علیه الرحمة و الرضوان در شرحِ عرشیه در ذیلِ بیان قیامت و اقسام آن از قیامتِ صُغری و کُبری به این حدیث شریف اشارت فرموده است، قوله علیه الرحمة:»
جناب اشراق خاوری سپس به نقل فرمایش شیخ احمد احسائی در کتاب شرح عرشیه می‌پردازد. وی در صفحۀ ۵۳ از جلد یک قاموس چنین می‌نویسد:
«الی قوله علیه الرحمة و لِلقیامَةِ الصُغری اِطلاقٌ مِن حَیثُ المَعنِی و یرادُ بِها قِیامُ القائِمِ مِن آلِ مُحَمّدٍ کَما وَرَدَ فِی الحَدیثِ عَنِ الصادِقِ عَلیهِ‌السَلامُ اِذا قامَ القائِمُ قامتِ القیامَة اَو رِجعَتُهُم الذَی اَوَّلُها خُروجُ الحُسَینِ علیه السلام اَو مُطلَقُ ظُهورِ دَولَتِهِم الـَّتی اَوَّلُها ظهُورُ قائِمِهِم وَ آخِرُها خُروجُ رَسولِ الله صلی الله علیه و آله و سلم »
ترجمه: «تا آنجا که (شیخ احمد) علیه الرحمة چنین می‌گوید: و قیامت صغری از نظر معنا اطلاق دارد و از آن قیام قائم آل محمد اراده شده است، همان‌طور که در حدیث از امام صادق علیه السلام نقل شده که هرگاه قائم برخیزد، قیامت برخواهد خواست و یا رجعت آنان که اولش خروج حسین علیه السلام است و یا مطلق ظهور دولت آنان که ابتدایش ظهور قائمشان است و انتهایش خروج رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم »
شیخ احمد احسائی دو قیامت، یعنی صغری و کبری را، تعریف کرده و برای معنای قیامت صغری سه احتمال می‌دهد که یکی ظهور قائم، دیگری رجعت اهل بیت و سوم جمع این دو معنا که عبارت است از “دولت اهل بیت” که با ظهور قائم آغاز و به بازگشت پیامبر اکرم ختم می‌شود. البته مفهوم دو قیامت صغری و کبری در بیانات جناب بهاءالله و نیز اعتقادات اهل بهاء جایی ندارد، چراکه اساساً قیامت کبری را ــ که همان «معاد جسمانی» است و شیخ احمد به‌طور مفصّل توضیح داده‌اند ــ بهائیان قبول ندارند.
به‌هرحال، از موضوع اصلی که همان یافتن مدرکی برای جملۀ مورداستناد جناب بهاءالله در ایقان بود دور نشویم. در اینجا نیز، طبق نقل جناب اشراق خاوری، جناب شیخ احمد مدرکی برای این سخن بیان نفرموده‌اند و صرفاً می‌گویند از امام صادق علیه السلام چنین نقل شده است.
برای آنکه بتوان تحقیق بهتری انجام داد و برای مطالعۀ متن کامل شیخ احمد احسایی در کتاب شرح عرشیه، از آن جهت که شاید مدرکی بر این کلام در آن ذکر شده باشد؛ به جست‌وجو برای یافتن اصل متن شرح عرشیه که جناب اشراق خاوری از آن نقل قول کرده‌اند، پرداختم.
نسخه‌های مختلفی از این کتاب موجود است. هم نسخه‌های خطّی و هم چاپ‌های سنگی و هم برخی چاپ‌های جدید و امروزی. من به دنبال نسخه‌ای قدیمی بودم که از اعتبار بیشتری برخوردار باشد. پس از مدت‌ها جست‌وجو، به یکی از نسخه‌های قدیمی این کتاب که در سال ۱۲۷۱ هجری قمری چاپ شده است، برخورد کردم (یعنی هفت سال قبل از نگارش کتاب ایقان و بیش از صد سال قبل از نوشتن قاموس ایقان). نسخه‌ای از آن نیز در کتابخانه آستان قدس به شماره عمومی ۹۱۴۱ موجود است.
مطلب مورد اشاره جناب اشراق خاوری، در جلد سوم کتاب شرح عرشیه صفحات ۹ الی ۱۱ اثر مرحوم شیخ احمد احسائی نقل شده است.
مراجعه به اصل کتاب مرحوم شیخ احمد، دو نکته جالب به ارمغان آورد:
اول آنکه بیانات و توضیحات شیخ احمد که نزد بهائیان شخصیتی بسیار بزرگ و مورداحترام است، کاملاً برخلاف عقاید آنان در باب قیامت و رجعت و ظهور قائم موعود است. هرچند این نکته در دیگر آثار شیخ احمد و حتّی در نوشته‌های میرزاعلی‌محمد باب هم مشاهده می‌شود، امّا در مقابل واقعیت عجیب دیگری که برخورد کردم از اهمیت کمتری برخوردار است:
قسمتی که جناب اشراق خاوری به شیخ احمد نسبت داده و از او نقل می‌کند، در اصل کتاب شرح عرشیۀ شیخ احمد چنین نقل شده است:
«و للقیمة الصّغری اطلاق من حیث المعنی و یراد بها قیام القائم من ال محمّد صلی الله علیه و آله و سلم او رجعتهم علیه السلام الـّذی اوّلُها خروج الحسین علیه السلام او مطلق ظهور دولتهم الـّتی اوّلها ظهور قائمهم عجل الله تعالی فرجه الشریف و آخِرُها خروج رسول اللّه صلی الله علیه و آله و سلم ».
ترجمه: «و قیامت صغری از نظر معنا اطلاق دارد و از آن قیام قائم آل محمد اراده شده است یا رجعت آنان که اولش خروج حسین علیه السلام است یا مطلق ظهور دولت آنان که ابتدایش ظهور قائمشان است و انتهایش خروج رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم ».
همان‌طور که ملاحظه می‌کنید، اصل نوشتۀ شیخ احمد با نقل قول جناب اشراق خاوری تفاوت دارد و اتفاقاً تفاوت آن نیز همان جملۀ مورد بحث ماست که اثری از آن در بیانات شیخ احمد نیست، امّا در نقل قول جناب خاوری این جمله مشاهده می‌شود. مسأله‌ای که ذهن من و هر ناظر بی‌تعصّب دیگری را به سؤال وا‌می‌دارد این است که چرا نقل قول جناب خاوری از کتاب شیخ احمد احسائی با متن اصلی کتاب شیخ متفاوت است؟ و چرا این تفاوت و اضافه بر متن اصلی، همان جملۀ بی‌مدرک مورد سؤال است؟
البتّه قضاوت در باب اینکه آیا جناب خاوری تعمداً این قسمت را به هنگام نقل قول، به متن شیخ احمد افزوده است و یا سهواً این کار انجام شده است، کمی مشکل است. امّا روشن است که ایشان دقت کافی در نقل قول نداشته است و یا شاید برای توجیه تعبیر جناب بهاءالله که این جملۀ بی‌مدرک را «روایت مشهور» خوانده و بر اساس آن استدلال کرده‌اند، سعی در فراهم آوردن مدرکی برای آن نموده است.
درنهایت، صرف‌نظر از این اشتباه سهوی یا عمدی در نقل قول، به فرض وجود چنین نوشتاری از مرحوم شیخ احمد، باز مدرکی برای جملۀ «اذا قام القائم قامت القیامة» ارائه نشده است.
شاید به همین علت باشد که هیچ‌یک از محققان بهائی و یا مسلمان مدرکی برای این سخن جناب بهاءالله که از آن به «روایت مشهور» تعبیر کرده‌اند، نیافته‌اند و این سؤال مطرح است که جمال مبارک (یعنی بهاءالله) بر چه اساسی این جملۀ بی مدرک را نقل کرده و آن را روایت مشهور نیز نام‌گذاری کرده‌اند؟
نتیجه‌گیری
در این مقاله سند جملۀ «إذا قام القائم قامت القیامة» که در کتاب ایقان به‌عنوان حدیثی مشهور معرفی شده، بررسی شد. اولاً، در مراجع حدیثی اثری از این روایت پیدا نشد. ثانیاً، در کتاب قاموس ایقان سندی برای آن به نقل از کتاب رسالۀ شرح عرشیه شیخ احمد احسائی ارائه شده است، اما با مراجعه به کتاب شیخ احمد احسائی مشاهده شد که اساساً چنین روایتی در آن کتاب نیز وجود ندارد و در هنگام نقل از آن در کتاب قاموس ایقان، در میان متن آن، این جمله گنجانده شده است.
منابع
۱- نوری، حسین‌علی ملقب به بهاءالله، کتاب ایقان، چاپ ۱۵۷ صفحه‌ای.
۲- –، کتاب ایقان، چاپ ۱۹۹ صفحه‌ای.
۳- اشراق خاوری، عبدالحمید، قاموس مختصر ایقان.
۴- –، قاموس ایقان.
۵- احسائی، احمد، شرح رسالۀ عرشیه.
